Γυναικωνίτης είναι ο ειδικός χώρος ενός σπιτιού στον οποίο παλαιότερα διέμεναν οι γυναίκες, με την πρακτική αυτή να τηρείται επίσης στις Ινδουιστικές και Μουσουλμανικές παραδόσεις (γνωστό ως ζενάνα) της νότιας Ασίας. Μεταγενέστερα και σε ότι αφορά την ορθόδοξη εκκλησία, είναι γνωστός ως ο ειδικός χώρος για τις γυναίκες σε χριστιανικούς ναούς ώστε να είναι απομονωμένες από τους άνδρες. Ο γυναικωνίτης εμφανίζεται από τα αρχαία χρόνια, ενώ μεταλαμπαδευόταν από εποχή σε εποχή, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την ύπαρξη του μέχρι και την σύγχρονη εποχή με την παρουσία του στους ναούς της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
- Αρχαία Χρόνια
Από την εποχή του Ομήρου συναντιέται ο όρος γυναικωνίτης. Σε πολλά μυκηναϊκά ανάκτορα υπήρχαν ειδικά μέγαρα που βρίσκονταν πίσω από το κύριο ή στα πλάγια αυτού. Επίσης, γυναικωνίτες υπήρχαν και σε πολλές κατοικίες της κλασσικής και της ελληνιστικής εποχής.
Ο σαφής διαχωρισμός των ρόλων μεταξύ ανδρών και γυναικών στην αρχαιότητα είχε αντίκτυπο και στη διαμόρφωση των χώρων της κατοικίας, με την ύπαρξη κοινών, αλλά και ξεχωριστών δωματίων για τους άντρες και τις γυναίκες του σπιτιού, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει πως ο διαχωρισμός των φύλων σ' ένα σπίτι ήταν κάτι ξεκάθαρο και απόλυτο.
Στα πλούσια σπίτια οι γυναίκες περιορίζονταν στα διαμερίσματα αυτά τα οποία ήταν αρκετά μακριά από την είσοδο, τον γνωστό γυναικωνίτη, τους χώρους δηλαδή όπου ύφαιναν, έγνεθαν, φρόντιζαν και καμιά φορά κοιμόντουσαν μακριά από τους άντρες τους, ενώ στα μικρότερα σπίτια ίσως δούλευαν και ξεκουράζονταν σ' ένα δεύτερο πάτωμα. Στις αστικές οικίες υπήρχαν δύο ζώνες σαφώς διαχωρισμένες, αυτή της Εστίας με βάση της το τζάκι και το σπίτι και αυτή του Ερμή ο οποίος προστάτευε το κατώφλι και όλα τα μονοπάτια που ξεκινούσαν από αυτό.
Στις πηγές συχνά αναφέρεται η λέξη γυναικωνίτης για τα σπίτια της Αθήνας του 5ου και 4ου αιώνα. Για τη θέση του πολλά έχουν ειπωθεί, πώς ίσως ήταν χώρος με δική του εσωτερική αυλή και δωμάτια γύρω γύρω, πώς ήταν μία σειρά δωματίων στα οποία έμπαινες από μία πόρτα από την αυλή ή πώς ήταν ένας χώρος στο δεύτερο όροφο της οικίας. Πάντως ό,τι από αυτά κι αν ίσχυε, ο γυναικωνίτης ήταν ένας χώρος με ασφαλή πόρτα, που ταυτόχρονα έδινε τη δυνατότητα άμεσης εποπτείας του νοικοκυριού και της οικοσκευής. Στο ερώτημα της θέσης του γυναικωνίτη μέσα στο αρχαίο σπίτι τα αρχαιολογικά λείψανα δεν απαντάνε με βεβαιότητα.
- Βυζαντινά Χρόνια
Ο γυναικωνίτης κάνει την εμφάνιση του και στους βυζαντινούς ναούς, συνεχίζοντας την παράδοση, με σκοπό την παραμονή των γυναικών σ' αυτόν κατά την διάρκεια της θείας λειτουργίας. Βρισκόταν στο βορινό κλίτος του ναού (επί των πλείστων), αλλά και στο υπερώο. Ειδικότερα βρισκόταν στο κεντρικό μέρος του Π που σχηματίζει, δηλαδή στο δυτικό άκρο του ναού.
Ο περιορισμός των γυναικών εκτός του γυναικωνίτη, γινόταν και με την δημιουργία χωρισμάτων από το υπόλοιπο ναό, δηλαδή μέσω των παραπετασμάτων και των ξύλινων δικτυωτών.
- Σύγχρονη Εποχή
Γυναικωνίτες υπάρχουν ακόμη και σήμερα σε ορθόδοξους ναούς, αλλά πλέον οι θέσεις των γυναικών βρίσκονται στον κυρίως ναό, διαχωρισμένες, όμως, από αυτές των αντρών. Κατασκευάζονται και στους σύγχρονους ναούς χωρίς να έχουν τα ίδια λειτουργικά στοιχεία με το παρελθόν και χρησιμοποιούνται απλώς ως την απόκτηση μεγαλύτερου χώρου.
