Αγ. Νικολάου ή αλλιώς επέτειος δολοφονίας του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Δύσκολη μέρα για συνεντεύξεις στο κέντρο της Αθήνας. Το ραντεβού δόθηκε στο Μουσείο Μπενάκη στην Πειραιώς, στις 4 το απόγευμα, μια σχετικά ασφαλή ώρα για αναζητήσεις εικαστικού-ανθρωπολογικού ενδιαφέροντος, όπως αυτό που παρουσιάζουν οι Τ(ρ)όποι Λατρείας του φωτογράφου Τάσου Βρεττού.
400 συγκλονιστικές έγχρωμες φωτογραφίες από 44 αυτοσχέδιους τόπους/τρόπους λατρείας, 400 “πόρτες” που ανοίγουν η μία μετά την άλλη, με έναν αφηγηματικό σχεδόν ρυθμό, για να μας αποκαλύψουν την Αθήνα των άλλων, των διαφορετικών, την Αθέατη Αθήνα, έτσι όπως την κατέγραψε ο φακός του Τάσου Βρεττού σε ένα οδοιπορικό που ξεκίνησε πριν από τρία χρόνια και ακόμη συνεχίζεται. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να γίνει διαφορετικά, αφού οι μετανάστες που πρωταγωνιστούν στα έργα του, συνεχίζουν να τον προσκαλούν στις γιορτές και τα γενέθλιά τους; “Έχω φιλική σχέση με αυτούς τους ανθρώπους. Οι ίδιοι είναι που μου υποδείκνυαν τόπους και μέρες γιορτής. Οι επισκέψεις μου σε κάθε ναό δεν ήταν άπαξ, συνεχίζονται ώς σήμερα. Το πιο συγκινητικό σε όλη αυτή την πορεία ήταν η προσέλευση όλων αυτών των ανθρώπων στα εγκαίνια της έκθεσης. Πάνω από 1.500 άτομα, διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκειών, όλοι πανευτυχείς, να με φιλούν, να με αγκαλιάζουν, να μιλούν μεταξύ τους, να υπάρχουν στον ίδιο χώρο” λέει ο φωτογράφος με τον ενθουσιασμό του μικρού παιδιού που βλέπει τα παιδάκια να καταφτάνουν στο πάρτι του.
Η έκθεση συμπίπτει με το προσφυγικό ζήτημα στην Ευρώπη, που έχει πάρει τρομακτικές διαστάσεις το τελευταίο τρίμηνο. Ξαφνικά, το υλικό που συνέλεγε επίμονα εδώ και τρία χρόνια αποκτά άλλη δυναμική. "Αλλάζει, άραγε, το μήνυμα της έκθεσης τώρα που η διαφορετικότητα στην Ευρώπη δεν φαίνεται να είναι πλέον τόσο αποδεκτή"; τον ρωτάω. Γιατί η έρευνα του Βρεττού στόχευε στην αναζήτηση αυτής ακριβώς της διαφορετικότητας, στην "αναζήτηση του Άλλου", όπως γράφεται και στο προλογικό σημείωμα των επιμελητών της έκθεσης. Κοντοστέκεται μπροστά σε έναν από τους μονόλιθους μαύρους τοίχους-προθήκες. Διστάζει να τοποθετηθεί, λέγοντας πως είναι "μια κακή συγκυρία", πως φυσικά και δεν θα ήθελε να συμβαίνουν όλα αυτά στο Αιγαίο, που γράφουν τις πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία του προσφυγικού ζητήματος.
Άδικα επιμένω να εκμαιεύσω μια ρητή δήλωση σχετικά με την πρόθεση της φωτογραφικής του έρευνας. Δεν είναι ο πρώτος καλλιτέχνης που αποφεύγει τις κάθε λογής “μεταφράσεις” και ερμηνείες των έργων του. “Δεν ξεκίνησα με καμία πρόθεση. Ξεκίνησα ουσιαστικά από την περιέργεια να δω μια αιθιοπική Ανάσταση για την οποία είχα ακούσει πολλά. Αυτή ήταν η εκκίνηση του πρότζεκτ: η περιέργεια. Η οποία, βήμα βήμα (με την έννοια της προσοχής, του ενδιαφέροντος, της φροντίδας), έφτασε ως εδώ”. Σε αυτό το σημείο, τον διακόπτω για να του πω πόσο διαφορετικά όμορφες είναι οι Αιθιοπέζες. Συμφωνεί γελώντας και συνεχίζει για να μου περιγράψει αυτή την αλλιώτικη Ανάσταση, με τα ταμπούρλα και τα τραγούδια, που σήμανε -άθελά του- και την αρχή του project.
Σιγά σιγά φεύγουμε από τα λατρευτικά στιγμιότυπα που υμνούν τη χαρά της θρησκευτικής ζωής για να περάσουμε σε πιο άγριες, μουντές, “εσωστρεφείς”, όπως τις αποκαλεί ο ίδιος, φωτογραφίες. Σε όλη τη διάρκεια της περιδιάβασης στους τόπους λατρείας, μας συνοδεύει η μουσική του Μιχάλη Καλκάνη (ο οποίος κατέγραψε ηχητικά ένα ενδεικτικό τμήμα της έρευνας του Βρεττού και στη συνέχεια επεξεργάστηκε μουσικά το υλικό), σε μια προσπάθεια προσομοίωσης με τη λατρευτική ατμόσφαιρα των απεικονιζόμενων χώρων. (Αν υπήρχε τρόπος να διαχέονται και οι αντίστοιχες μυρωδιές, θα είχαμε την τέλεια διοργάνωση έκθεσης με βιωματικό προσανατολισμό.) Μέχρι που φτάνουμε στην προθήκη Νο 27, "Ιμάμ Μπάργκα (Πακιστανοί Σιίτες), Περιστέρι". Εδώ βλέπουμε διάφορες φάσεις από το θρήνο των πιστών για τη δολοφονία του Ιμάμη Χουσεΐν: από το απλό άγγιγμα του στήθους ως τη σκληρή αυτοτιμωρία, που κορυφώνεται στο αυτομαστίγωμα της Ασούρα, τη δέκατη μέρα του Μουχάραμ (τον πρώτο μήνα του ισλαμικού ημερολογίου. Οι κορυφαίες στιγμές του τελετουργικού, πνιγμένες στο ανθρώπινο αίμα, αναπόφευκτα καθηλώνουν τον επισκέπτη στο ίδιο σημείο για πολλή ώρα ή -σπανίως- τον τρέπουν σε φυγή. Εξάλλου, είναι γνωστή η ροπή του μέσου ανθρώπου, στην έστω και λανθάνουσα ηδονή που αντλείται μέσα εικόνες ανθρώπινου πόνου.
Έχω σταματήσει εδώ και πολλά χρόνια να φωτογραφίζω κάθετα, εκτός από κάποιες μόδες. Θεωρώ ότι βλέπουμε οριζόντια όχι κάθετα.
Άραγε, αυτό το είδος ανθρωποπαρατηρητή-φωτογράφου, που καταφέρνει να βρίσκει τα αόρατα νήματα που ενώνουν όλες αυτές τις διαφορετικές φαινομενικά ψηφίδες των ένθεων Άλλων της πόλης μας, τι σχέση έχει με την πίστη; "Μη με ρωτήσετε αν πιστεύω, δεν ξέρω" μου λέει ενώ κατευθυνόμαστε πια στο αίθριο του Μουσείου Μπενάκη, για έναν καφέ. "Δεν είμαι ούτε άθεος ούτε θρήσκος. Ξέρετε πόσο καιρό έχω να πάω σε ορθόδοξη εκκλησία; Δεν κομπάζω γι' αυτό. Η αλήθεια όμως είναι ότι επανεξέτασα την έννοια πίστη. Η εμπειρία μου από όλο αυτό το οδοιπορικό ήταν μια επαναδιαπραγμάτευση για την προσωπική μου έννοια του πιστεύω. Κάπου όλοι αυτοί οι άνθρωποι συναντιώνται. Κάπου ακουμπάνε... Ειδικά στη γενιά μου αυτό λείπει. Σε αυτές τις φωτογραφίες είναι όλοι νέοι. Γι' αυτούς τους ανθρώπους, αυτοί οι τόποι δεν είναι μόνο η θρησκεία. Είναι η πατρίδα τους, η γειτονιά τους, είναι οι φίλοι τους, το γλέντι τους, η γιορτή τους. Αν τους το στερήσεις, θα χάσουν ένα κομμάτι του εαυτού τους".
Ευτυχώς, οι εσπρέσο καταφτάνουν και η κουβέντα αυτόματα ελαφραίνει, γυρίζει στην πιο glossy πλευρά της δουλειάς του, στις φωτογραφήσεις μόδας, στον μέντορά του, τον Χατζιδάκι, και στα "χρόνια της αθωότητας", όπως τα αποκαλεί ο ίδιος. Τότε που με άλλους τρεις πιτσιρικάδες (επίσης Χαλανδραίους) ξεκινούσαν με τις φωτογραφικές τους μηχανές κι έναν παλιό σκαραβαίο, να κάνουν το γύρο της Ελλάδας. "Αρχές της δεκαετίας του '80. Η απόλυτη εμπειρία ταξιδιού. Από τα πράγματα που θα ήθελα να επαναλάβω. Γυρίσαμε την Ελλάδα και καταγράφαμε το καθ' ημάς κιτς. Θα μπορούσε να είναι ένα υπέροχο σενάριο ταινίας", θυμάται όταν του αναφέρω το λεύκωμα Κάτι το Ωραίον.
Το Κάτι το Ωραίον εκφράζει τον Βρεττό ώς σήμερα, καθώς πιστεύει στην ομορφιά του kitsch. "Εγώ το λατρεύω το kitsch. Η Αθήνα είναι kitsch, αλλά το kitsch δεν είναι κακό. Υπάρχει μια αστάθεια, υπερβολή, κατασκευή και συναίσθημα που δημιουργεί αμηχανία και με ενδιαφέρει. Για παράδειγμα, οι ναοί είναι κιτς. Εγώ αυτό που προσπάθησα ήταν να μην είναι οι φωτογραφίες φολκλόρ. Και το χρώμα έχει αυτό τον κίνδυνο. Ελπίζω πως δεν είναι μια έκθεση φολκλόρ, αλλά αυτό θα το κρίνει η ιστορία τελοσπάντων" μου λέει γελώντας και πνίγει την αμηχανία του σε μια γουλιά καφέ (παρεμπιπτόντως το "Μπενάκη" έχει καλό εσπρέσο). "Εμένα δεν με γοητεύουν οι τέλειες εικόνες" συνεχίζει και δεν μπορώ παρά να θυμηθώ εκείνον τον... τέλειο αποδομητή της τελειότητας, τον Γιόσι Γιαμαμότο, όταν έλεγε "νομίζω ότι η τελειότητα είναι άσχημη".
Το photoshop στέρησε από τη φωτογραφία την αλήθεια της. Το πιο σημαντικό με έναν τρόπο. Το να επαναφεύρει η φωτογραφία την οντότητά της, σήμερα που η πρακτική της είναι σε απόλυτη διάχυση, φαίνεται πολύ δύσκολο.
Μιας και γίνεται λόγος για την τελειότητα, δεν μπορούμε να μην στριφογυρίσουμε γύρω από τους επώνυμους ("που θέλουν ντάντεμα") και το lifestyle, που υπηρετεί εδώ και πολλά χρόνια, αφού από αυτό ζει, όπως μου λέει. "Ζούσαμε σε μια χώρα που δεν παρήγαγε μόδα, αλλά είχαμε τα περισσότερα περιοδικά μόδας στον κόσμο. Κάθε γυναίκα είχε το δικό της περιοδικό. Είχαμε την δυνατότητα να παράξουμε μόδα, αλλά όλοι περιορίστηκαν απλώς να κοπιάρουν και να αναπαράγουν εισαγόμενες ιδέες. Δεν με ενδιαφέρει η μόδα αυτή καθεαυτή, την αντιμετώπισα σαν ένα πείραμα γραφής, όπως ένα πορτρέτο. Ένα πιο εικαστικό πορτρέτο". Και; Τι σημαίνει αυτό; Πως αποποιείται αυτό το illustration κομμάτι της δουλειάς του; Ίσα ίσα, το αντίθετο: "Όλα αυτά τα χρόνια που υπηρέτησα το lifestyle -μέσα από φωτογραφήσεις για τον Τύπο και τη διαφήμιση- απέκτησα ένα ευπρεπές επίπεδο ζωής και τη δυνατότητα να κάνω την προσωπική μου δουλειά όπως ήθελα. Είμαι βαθιά ευγνώμων γι' αυτό" λέει σε μια προσπάθεια να απενοχοποιήσει τα περιοδικά lifestyle από όλα αυτά που κατά καιρούς τoυς έχουν προσάψει.
Του θυμίζω τη μακροχρόνια συνεργασία του με τον Χατζιδάκι (τόσο στη δισκογραφία όσο και στο ιστορικό πλέον Τέταρτο) και στο πρόσωπό του ζωγραφίζεται ένα τεράστιο θαυμαστικό. "Τι να πω για τον Χατζιδάκι; Ήταν ο σημαντικότερος Έλληνας που γνώρισα ποτέ μου. Ιδιόρρυθμος; Ναι, αλλά υπέροχα ιδιόρρυθμος. Καμιά φορά λέω αστειευόμενος πως υπήρξε σημαντικότερος λόγιος απ' ό,τι μουσικός" λέει γελώντας και μου τονίζει να βάλω πολλά εισαγωγικά στην τελευταία του φράση - από φόβο μην παρεξηγηθεί. "Χρωστάω κολοσσιαία ευγνωμοσύνη σε αυτόν αλλά και σε πολλούς άλλους σημαντικούς ανθρώπους, ενίοτε δε αφανείς σε ό,τι αφορά την ευρεία αναγνωρισιμότητά τους. Ο Διονύσης Φωτόπουλος, ο Γιάννης Μπουτέας είναι άνθρωποι που με δίδαξαν με το ταλέντο και τον τρόπο τους. Αυτό που με έμαθε η δουλειά μου είναι πως οι υπερφίαλοι και οι δήθεν είναι ασήμαντοι καλλιτεχνικά. Οτιδήποτε κραυγάζει είναι αβαθές. Ο Χατζιδάκις φυσικά δεν ανήκε σε αυτή την κατηγορία ιδιόρρυθμων".
Η ώρα έχει πάει 6.00, το μουσείο σιγά σιγά ετοιμάζεται να κλείσει. Το βουητό από την Πειραιώς αρχίζει και γίνεται πιο ζωηρό. Αρχίζω να μαζεύω τα πράγματά μου από το τραπεζάκι, σκέφτομαι τις φασαρίες που γίνονται αυτήν τη στιγμή στα Εξάρχεια και τον ρωτάω: "Τι θα θέλατε να εξαφανίσετε από την πόλη; Υπάρχει κάτι που να σας ενοχλεί πολύ;". Χαμογελά. "Όχι, δεν με ενοχλεί τίποτα στην πόλη, την λατρεύω. Αν μπορούσα να απαλείψω κάτι, αυτό θα ήταν τα σκυθρωπά πρόσωπα. Είναι γκρίζα η Αθήνα από διάθεση - κι όχι άδικα ίσως. Μου λείπουν το χιούμορ και η διάθεση να μιλάμε, να βρίσκουμε μιαν άκρη μεταξύ μας. Μου λείπουν τα χαμογελαστά πρόσωπα".
Info
Τ(ρ)όποι Λατρείας. Τάσος Βρεττός.
H έκθεση θα διαρκέσει ώς τις 10/01/2016.
Μουσείο Μπενάκη, Κτίριο Οδού Πειραιώς, www.benaki.gr
Guru Nanak Darbar (Sikh), Ταύρος.
Guru Nanak Darbar (Sikh), Ταύρος.
Safeena Puntjan Pak (Pakistani Muslims), Περιστέρι.
Father Solomon Mesein Eritrean Orthodox Church Athens, Παγκράτι.
Ethiopian Orthodox Church Kidane Miheret, Πολύγωνο.
Ethiopian Orthodox Church Kidane Miheret, Πολύγωνο.
Ethiopian Orthodox Church Kidane Miheret, Πολύγωνο.
One Accord International Gospel Ministries (Nigerian Evangelical), Κυψέλη.
Dahiraa Mouride (Senegalese), Οδός Αγίου Κωνσταντίνου.
Shri Guru Ravi Dass Amritbani Darwar, Μαραθώνας.
Cultural Centre - Sri Lanka, Νέο Ψυχικό.
Egyptian Orthodox Christian Copts - Church of Virgin Mary and Mark the Evangelist, Μενίδι.
Shri Guru Ravi Dass Darbar, Κορωπί.
Ethiopian anti-ISIS protest, Πλατεία Κλαυθμώνος, 2015.
Father Solomon Mesein Eritrean Orthodox Church, Παγκράτι.
Gulzare Madina Mosque, Νέα Ιωνία.
B.A.C.R.F. Fidelis & Rose Imade, Πατήσια.
Imam Bargah (Pakistani Shias), Περιστέρι.
Eritrean Evangelical Church, Οδός Αιόλου.
One Accord International Gospel Ministries (Nigerian Evangelical), Κυψέλη.
One Accord International Gospel Ministries (Nigerian Evangelical), Κυψέλη.
Cultural Centre - Sri Lanka, Νέο Ψυχικό.
Fatima - Zahra Mosque, Μαραθώνας.
Ashura Day, Muharram mourning, Πειραιάς.
