Ήταν 18 Φεβρουαρίου 1883, Παρασκευή, ημέρα των ψυχών. Η γριά μαμή "τον φούχτωσε στα χέρια της, τον πήγε στο φως και τον κοίταξε καλά καλά, σαν να ’βλεπε λες μυστικά σημάδια απάνω του, τον σήκωσε αψηλά κι είπε: "Ετούτο το παιδί, να μου το θυμηθείτε, μια μέρα θα γίνει δεσπότης”" Αναφορά στον Γκρέκο…
Ήταν 18 Φεβρουαρίου του 2004 που η σύντροφος και σύζυγος του Νίκου Καζαντζάκη, Ελένη Σαμίου Καζαντζάκη απεβίωσε πλήρης ημερών, σε ηλικία 101 ετών.
"Αγαπώ θα πει χάνομαι". Όταν ο Νίκος Καζαντάκης γνώρισε τη σύζυγό του, Ελένη
Η ιδιωτική ζωή του Νίκου Καζαντζάκη, όταν ζούσε αλλά και μετά το θάνατο του, λεηλατήθηκε όσο ο βίος ολίγων επώνυμων.
Ο Νίκος Καζαντζάκης παντρεύτηκε δύο φορές. Την πρώτη φορά τη Γαλάτεια Αλεξίου και τη δεύτερη την Ελένη Σαμίου. Μετά τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Παρίσι, επέστρεψε στην Αθήνα το 1909 και έναν χρόνο μετά αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στην ελληνική πρωτεύουσα. Γνώριζε από παλιότερα τη Γαλάτεια, η οποία ήταν Κρητικιά, κόρη του εκδότη Στυλιανού Αλεξίου. Εκείνη πήγε να τον βρει στην Αθήνα και το 1911 παντρεύτηκαν στην εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, στο νεκροταφείο Ηρακλείου. Επέλεξαν εκείνο το μέρος γιατί ο Καζαντζάκης φοβόταν τον πατέρα του, που δεν ήθελε για νύφη τη Γαλάτεια.
Ο μεγάλος έρωτας ωστόσο ήρθε στο πρόσωπο της Ελένης Σαμίου. Τη γνώρισε το 1924 (το διαζύγιο με την Γαλάτεια εκδόθηκε το 1926), και έζησε μαζί της 21 χρόνια χωρίς γάμο. Παντρεύτηκαν το 1945 κι αυτό γιατί με τον καλό του φίλο, τον Άγγελο Σικελιανό και τη δεύτερη γυναίκα του, θα πήγαιναν στις ΗΠΑ.
Οι δυο τους έζησαν ιστορία αγάπης, σεβασμού, συντροφικότητας και αφοσίωσης, που δοκιμάστηκε επί 32 χρόνια.
Η ιδιωτική ζωή του Νίκου Καζαντζάκη, όταν ζούσε αλλά και μετά το θάνατο του, λεηλατήθηκε όσο ο βίος ολίγων επώνυμων. Ιδιαίτερα υπονομεύτηκε και διασύρθηκε η ερωτική του ζωή, οι σχέσεις του με το θηλυκό στοιχείο του ανθρώπινου γένους. Ως όπλο δραστικό χρησιμοποιήθηκαν οι υποβολιμαίες διαδόσεις, οι προκαταλήψεις, οι παρανοήσεις και οι σκόπιμες παρερμηνείες κάποιων αυτοβιογραφικών στοιχείων του έργου του ή κάποιων μύχιων εξομολογήσεών του. Επιμερίζονται δε σε δύο ευπαθή σημεία της όλης αντρικής του υπόστασης. Πρώτο ο Καζαντζάκης είχε μειωμένη και, από μια περίοδο και μετά, ανύπαρκτη σεξουαλική ζωή. Και δεύτερο: υπήρξε περιφρονητής των γυναικών. Βρέθηκαν σοβαροί, κατά τα άλλα, συγγραφείς να " ερμηνεύσουν " το έργο του Καζαντζάκη μέσα από τον " αυταπόδεικτο " μισογυνισμό του, ως απότοκο της θρυλούμενης ανικανότητάς του να " κατακτήσει σωματικά μια γυναίκα " ( Νικηφόρου Βρεττάκου: "Νίκος Καζαντζάκης, η αγωνία του και το έργο του", Λιλής Ζωγράφου: "Ένας τραγικός", κ.ά. )
Ο Νίκος Καζαντάκης μέσα από τις διηγήσεις της Ελλης Αλεξίου
"Υμνητής και λάτρης της μοναξιάς, του ταίριαζε μια γυναίκα σκιά"
❝Αγάπησα γυναίκες, στάθηκα τυχερός, εξαίσιες γυναίκες μου τύχαν στο δρόμο μου❞.
Με αυτά τα λόγια, ο ίδιος ο Νίκος Καζαντζάκης σκιαγράφησε το πώς βίωνε τις σχέσεις του με τις γυναίκες.
Ωστόσο, η Ελλη Αλεξίου, η οποία μεγάλωσε μαζί του διότι τον γνώριζε από μαθητή του σχολείου (η Γαλάτεια, η πρώτη γυναίκα του Καζαντζάκη, ήταν αδερφή της), στη βιογραφία του Νίκου Καζαντζάκη, "Για να γίνει μεγάλος", αφηγείται τη ζωή του με τις δύο γυναίκες που παντρεύτηκε (αρχικά την αδερφή της, Γαλάτεια, και τέλος την Ελένη Σαμίου) και παρουσιάζει μία άλλη πλευρά των γεγονότων.
"Εζησα δίπλα στον Καζαντζάκη από παιδί", λέει η Ελλη Αλεξίου. "Το θέμα "Νίκος” ήταν το πρωταρχικό, που σαν συνύπαρχτο άρωμα γέμιζε την οικογενειακή ατμόσφαιρα των παιδικών και νεανικών μας χρόνων. Το θέμα έμοιαζε ακριβώς με τα κρητικά δίστιχα, με τις μαντινάδες, όπως τις τραγουδάμε στα γλέντια μας. Το παίρνει ο ένας τραγουδιστής, απαντά ο άλλος, ο τρίτος υμνεί, ο τέταρτος εναντιώνεται, άλλος επιτίθεται και πεισματώνει, άλλος σαρκάζει τον προηγούμενο, ακολουθεί ο συμβιβαστής, απαριθμώντας χάρες και προτερήματα. Κάθε φωνή με την ιδιάζουσα ιδιομορφία της. Και κάπως έτσι, η χωριάτικη κάμαρα μετατρεπόταν σε λαϊκό κοινοβούλιο".
"Οι ψυχικές ιδιότητες του Καζαντζάκη, οι ιδιορρυθμίες της ιδιοσυγκρασίας του, οι ανατάσεις και πτώσεις του, αποτελούσαν τις μόνιμες συζητήσεις και διαμάχες της σπιτικής μας και της ηρακλειώτικης ζωής. Σε όλη αυτή την πορεία, σε όλα του τα έργα, οι γυναίκες έχουν να παίξουν βοηθητικό ρόλο στην ανάδειξη της ιδέας", λέει η Ελλη.
"Είναι τα σαρκικά εξαρτήματα του άντρα. Ποτέ δεν είναι υπεύθυνοι φορείς των κηρυγμάτων του, με κάποια πνευματικότητα. Ο ίδιος, στους δεσμούς του με γυναίκες, ποτέ δεν άλλαξε την πορεία του εξαιτίας τους. Εφευγε, κι αυτές τον παίρναν το κατόπι. Δεν υπάρχει σημείο στη ζωή του που να τον δείχνει τυφλωμένο, εξαρτημένο από κάποιον έρωτα. Πάντα αυτός κρατάει τα γκέμια και τιμονεύει την ερωτική πορεία".
Γαλάτεια και Ελένη
"Πολλές φορές" συνεχίζει η Αλεξίου, "κάθισα να σκεφτώ ποιες ιδιότητες δέσανε τον Καζαντζάκη με τις γυναίκες του (Γαλάτεια, Ελένη), αφού οι δυο τους σε τίποτα δε μοιάζανε. Ούτε στο κορμί, ούτε στην ψυχή, ούτε στο μυαλό.
"Είχαν και οι δυο πολλά στοιχεία ικανά να τραβήξουν έναν άντρα, μα τα στοιχεία αυτά βρίσκονταν στους αντίποδες. Και λέω: ίσως αυτή η άκρα αντίθεση αποτέλεσε το συνδετικό κρίκο. Τη δύναμη έλξης.
"Κουρασμένος από την αντάρτικη, την ανυπότακτη και ανυποχώρητη φύση της Γαλάτειας, που δεν ήξερε τι θα πει επιείκεια και ανοχή του υποκειμενικά αντίθετου Καζαντζάκη σε όλα τα ζητήματα (τέχνης και ζωής), που ύψωνε βωμούς μόνο στην τέχνη, που φτάνει στο πάθος από τους αθόρυβους δρόμους. Που δε συμπαθούσε τη μεγαλοστομία, τις έξαλλες κραυγές, τα σύμβολα, τους παλιούς καθιερωμένους ήρωες και τις αναβιώσεις χρησιμοποιηθέντων θεμάτων.
"Η Γαλάτεια δεν μπορούσε να δει με γαλήνη και κατανόηση τις αντίθετες από τη δική της απόψεις. Οπωσδήποτε οι δυο τους ήταν οι πιο ακατάλληλοι ο ένας για τον άλλο. Του Καζαντζάκη, υμνητή και λάτρη της μοναξιάς, του ταίριαζε μία γυναίκα σκιά. Που θα 'πιανε όσο γίνεται λιγότερο χώρο, ψυχικά και σωματικά. Που θα ήταν διατεθειμένη να συντονίσει τη ζωή της με τη δική του. Γιατί εκείνος δεν ήταν πλασμένος να βγει ούτε κατά κεραία έξω απ’ την ατομικότητά του...
Η Ελλη Αλεξίου για τη δεύτερη γυναίκα του, Ελένη
"Η Ελένη ήταν το άκρο αντίθετο της Γαλάτειας. Πολύ εξυπηρετική στα συγγραφικά του έργα. Οταν αναλογίζομαι πως η τεράστια "Οδύσσεια” αντιγράφηκε δώδεκα φορές από τα χέρια της! Και να 'ταν μόνο η "Οδύσσεια”; Ολο γενικά το έργο του βρισκόταν συνεχώς κάτω από τα στοργικά της χέρια. Αθλος φοβερός.
"Η Ελένη στάθηκε δίπλα του σαν δεύτερος εαυτός του. Πολλά χρωστάει στην Ελένη ο Καζαντζάκης. Τον βοήθησε σημαντικά στις φιλόδοξες επιδιώξεις του. Στον τομέα αυτόν, βάδισαν πιασμένοι χέρι-χέρι.
"Το καλό έργο πρέπει να γίνεται γνωστό· πρέπει να διαβάζεται. Ο καλός συγγραφέας πρέπει να γίνεται φίλος των μαζών. Μακάρι οι άνθρωποι σ’ όλη τη γη να διαβάσουν και να χαρούν τον "Καπετάν Μιχάλη” ή την "Αναφορά στον Γκρέκο”. Μακάρι! Μα αν περίμεναν να πληροφορηθούν γι' αυτά τα βιβλία από τις ενέργειες της αδελφής μου, θα περίμεναν ακόμη.
"Η Ελένη αποδείχθηκε η ιδανική του συντρόφισσα. Ηταν πλασμένη πάνω στα μέτρα του Νίκου. Στα μέτρα αυτοθυσίας που απαιτούσε η συμβίωση μαζί του.
"Η Ελένη διαφύλασσε σαν ιερά κειμήλια την κάθε του φράση. Τις σημειώσεις του. Τα τετράδια, τα ημερολόγια, την αλληλογραφία, τις ανταποκρίσεις, ό,τι κατά καιρούς έβγαινε από τα χέρια του: τα χειρόγραφά του, τα ανέκδοτα έργα του, τα αναμνηστικά του αντικείμενα… Και ζούσε τις αγωνίες του, τόσο βασανιστικά, όσο και ο ίδιος".
Μια σχέση απλώς αρμονική
Η συμβίωση του Καζαντζάκη με τη δεύτερη γυναίκα του, την Ελένη Σαμίου, υπήρξε αρμονική. "Ο Νίκος ήταν τέλειος σύζυγος και σύντροφος. Δεν γεννήθηκε ποτέ κανενός είδους πρόβλημα ανάμεσα μας. Ταιριάξαμε σε όλα..." ( απόσπασμα επιστολής της Ελένης Καζαντζάκη προς τον γράφοντα, της 20ής Ιουνίου 1974 ).
Ο Νίκος και η Ελένη Καζαντζάκη συνέζησαν περίπου είκοσι χρόνια και στις 11 Νοεμβρίου 1945 τέλεσαν τον γάμο τους στον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου Καρύτση στην Αθήνα. Με κουμπάρους τον Άγγελο Σικελιανό και τη γυναίκα του Άννα. Μάλιστα, τη διάρκεια της τελετής, συνειδητοποίησαν ότι είχαν ξεχάσει τις βέρες, οπότε και αμέσως ο Άγγελος και η Άννα έβγαλαν από τα δάχτυλά τους τις δικές τους και τις πέρασαν στα δάχτυλα του Νίκου και της Ελένης. Γι’αυτό και η βέρα της Ελένης γράφει "Άγγελος".
Ο Νίκος και η Ελένη ζούσαν τότε στην Αίγινα, με συχνά ταξίδια στο εξωτερικό, και από το 1946 τελικά εγκαταστάθηκαν στην Antibes, της νότιας Γαλλίας. Τους χώρισε ο θάνατος το 1957.
"Είμαι μια ηλεχτρική εγκατάσταση κι είστε το ηλεχτρικό ρέμα. Αν κοπεί, χάθηκα", της έγραψε πριν χρόνια πολλά ο Νίκος της. Αυτό το ηλεκτρικό ρεύμα κόπηκε την ημέρα των γενεθλίων του Νίκου Καζαντζάκη, στις 18 Φεβρουαρίου του 2003, στη 1:31 το μεσημέρι, όταν η Ελένη πήγε να βρει τον καλό της.
Η λυτρωτική επίδραση της "γήινης" γυναίκας πάνω στον αιθεροβάμονα και ουτοπιστή άντρα, είναι εμφανής μέσα στην αυτοβιογραφική "Αναφορά στον Γκρέκο": "Αγάπησα γυναίκες, στάθηκα τυχερός, εξαίσιες γυναίκες μου ’τυχαν στο δρόμο μου, ποτέ οι άντρες δεν μου ’καμαν τόσο καλό και δεν βοήθησαν τόσο τον αγώνα μου όσο οι γυναίκες ετούτες. Κι απάνω απ' όλες μια, η τελευταία... Μα οι γυναίκες, κι οι πιο αγαπημένες, δεν μας παραστράτισαν δεν ακολουθήσαμε εμείς την ανθισμένη στράτα τους, τις πήραμε εμείς μαζί μας, δεν τις πήραμε, ήρθαν με τη δικιά τους θέληση, γενναίες συντρόφισσες, στον εδικό μας τον ανήφορο ".
Η Ελένη Καζαντζάκη γεννήθηκε στις 30 Απριλίου 1903 στην Αθήνα
