Η ταινία "Oppenheimer" του σκηνοθέτη Κρίστοφερ Νόλαν για τον διάσημο επιστήμονα αναμένεται στις κινηματογραφικές αίθουσες τον Ιούλιο. Το σενάριό της βασίζεται στον "American Prometheus", ένα βιβλίο που γράφτηκε μετά από 30 χρόνια έρευνας για την άνοδο και την πτώση του επιστήμονα που χρησιμοποίησε το ταλέντο του για να δημιουργήσει το απόλυτο όπλο.
O Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ήταν ένα αίνιγμα, ένας θεωρητικός φυσικός με τις ιδιότητες ενός χαρισματικού ηγέτη, ένας εστέτ που χαρακτηριζόταν από την έντονη αμφισημία. Ήταν ο Προμηθέας της Αμερικής, ο "πατέρας της ατομικής βόμβας", που σε καιρό πολέμου βρήκε το μυστικό της αστείρευτης ενέργειας του Ήλιου, για χάρη της χώρας του. Όμως, όταν πάλεψε να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τους τρομερούς κινδύνους της βόμβας, το κατεστημένο στράφηκε αμέσως εναντίον του.
Η οδύνη και ο εξευτελισμός που υπέστη ο Οπενχάιμερ το 1954 -κατηγορούμενος ως επικίνδυνος για την εθνική ασφάλεια των Η.Π.Α.- δεν ήταν μια μεμονωμένη περίπτωση την εποχή του μακαρθισμού. Όμως ο "Όπι" ως κατηγορούμενος ήταν ασύγκριτος. Γοητευτικός, μανιώδης καπνιστής, ψηλός και αδύνατος, γνώστης των αρχαίων ελληνικών, φίλος της γαλλικής και ρωσικής λογοτεχνίας, λάτρης της ποίησης και του γυναικείου φύλου: ένας εθνικός ήρωας, υπόδειγμα επιστήμονα-δημόσιου λειτουργού.
Για τους φιλελεύθερους συμβόλιζε τον άνθρωπο που αποκάλυπτε το ανήθικο πρόσωπο της Δεξιάς. Για τους πολιτικούς του εχθρούς ήταν ένας κομμουνιστής, ένας αποδεδειγμένος ψεύτης.
Στην πραγματικότητα, ήταν ένας υπέροχος άνθρωπος, προσιτός αλλά και απόμακρος, ευφυής αλλά και αφελής, παθιασμένος υποστηρικτής της κοινωνικής δικαιοσύνης αλλά και ακούραστος κυβερνητικός σύμβουλος. Ήταν ένας λαμπρός άνδρας που βίωσε τόσο τον θρίαμβο όσο και την τραγωδία.
Η ιστορία του Οπενχάιμερ υπενθυμίζει ότι η εθνική ταυτότητα των ΗΠΑ παραμένει στενά συνδεδεμένη με τον πολιτισμό της πυρηνικής εποχής. Στην μετά την 11η Σεπτεμβρίου εποχή, αξίζει να θυμόμαστε ότι ο "πατέρας της ατομικής βομβας" είχε προειδοποιήσει ότι επρόκειτο για ένα όπλο τρόμου δίχως διακρίσεις, που στα επόμενα χρόνια κατέστησε την Αμερική στόχο των πλέον ετερόκλητων επιθέσεων.
Το 2005 κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το βιβλίο των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Τζ. Σέργουιν, "American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer", και το 2008 μεταφράστηκε στα ελληνικά ως: "Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ" , εκδόσεις Τραυλός, Μετάφραση Μαριλένα Κορωναίου.
Στο βιβλίο αυτό, που βραβεύθηκε με Πούλιτζερ, βασίστηκε το σενάριο της νέας ταινίας "Oppenheimer" του Κρίστοφερ Νόλαν, η οποία θα κυκλοφορήσει στις αίθουσες σε παγκόσμια πρεμιέρα στις 21 Ιουλίου του 2023. Το βιογραφικό φιλμ για τον φυσικό Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ή αλλιώς τον "πατέρα της ατομικής βόμβας", διαδραματίζεται στην περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Οπενχάιμερ ήταν ένα από τα βασικά πρόσωπα του Σχεδίου Μανχάταν, της προσπάθειας κατασκευής του πρώτου πυρηνικού όπλου στο εργαστήριο Λος Αλαμος στο Νέο Μεξικό. Στον ρόλο του Οπενχάιμερ ο Κίλιαν Μέρφι.
Η ταινία είναι γυρισμένη σε IMAX φιλμ 65mm, με την ιστορία να ακολουθεί τον αινιγματικό άνδρα "ο οποίος πρέπει να ρισκάρει να καταστρέψει τον κόσμο προκειμένου να τον σώσει", σύμφωνα με την επίσημη περιγραφή.
Τα πρώτα χρόνια και οι σπουδές ενός πεφωτισμένου
Ο Οπενχάιμερ γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη, το 1904, με γονείς τον Γερμανό μετανάστη και πλούσιο εισαγωγέα κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων Τζούλιους Οπενχάιμερ και τη ζωγράφο Έλλα Φρίντμαν Οπενχάιμερ, και περιγράφεται ως ένα ήσυχο παιδί, που μελετούσε ορυκτολογία και έγραφε ποίηση. Έγινε δεκτός στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, αλλά ανέβαλε την εγγραφή του λόγω ασθένειας. Τελικά σπούδασε φυσική, χημεία, λατινικά, ελληνικά και ανατολική φιλοσοφία στο Χάρβαρντ, προτού ταξιδέψει στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, όπου σπούδασε δύο εξάμηνα, σύμφωνα με τη σχολή. Συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, ένα από τα κορυφαία κέντρα θεωρητικής φυσικής στον κόσμο εκείνη την εποχή, όπου απέκτησε διδακτορικό στη φυσική.
Στη συνέχεια επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να διδάξει φυσική στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ και στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας. Εκεί διεξήγαγε έρευνα για τις μαύρες τρύπες και τους αστέρες νετρονίων. Συνεργάστηκε με τον πειραματικό φυσικό και κάτοχο του βραβείου Νόμπελ Έρνεστ Λόρενς (τον οποίο υποδύεται ο Τζος Χάρτνετ στην ταινία).
Το 1940 παντρεύτηκε την Katherine "Kitty” Puening (την οποία υποδύεται η Emily Blunt στην ταινία) και απέκτησαν δύο παιδιά, τον Peter και την Toni, σύμφωνα με το Εθνικό Μουσείο Πυρηνικής Επιστήμης και Ιστορίας.
Το Πρόγραμμα Μανχάταν (Manhattan Project)
Το Επιστημονικό Εργαστήριο Los Alamos στο Νέο Μεξικό ήταν υπεύθυνο για τον άκρως απόρρητο σχεδιασμό και την παραγωγή ατομικών βομβών. Μέρος του Προγράμματος Μανχάταν, το Λος Άλαμος (ή Πρόγραμμα Υ, όπως ήταν γνωστό τότε) πήρε το πράσινο φως το 1942. Τότε ήταν που ο στρατηγός Leslie Groves, διευθυντής του Manhattan Project (τον οποίο στην ταινία υποδύεται ο Matt Damon), επέλεξε τον Oppenheimer για να ηγηθεί του έργου. Εκείνος με τη σειρά του έφερε εκεί τα καλύτερα μυαλά που υπήρχαν στη φυσική καταλήγοντας στο τέλος να διαχειρίζεται περισσότερους από τρεις χιλιάδες ανθρώπους.
Επέλεξαν μια απομακρυσμένη τοποθεσία περιτριγυρισμένη από βουνά για να χτίσουν μια μυστική πόλη όπου θα μπορούσαν να ζήσουν οι επιστήμονες και οι οικογένειές τους. Εκεί, εκατοντάδες επιστήμονες και μηχανικοί ανέπτυξαν το Gadget (την πρώτη πυρηνική δοκιμαστική συσκευή στον κόσμο), το Little Boy (την ατομική βόμβα με ουράνιο που έπεσε στη Χιροσίμα της Ιαπωνίας) και το Fat Man (την ατομική βόμβα με πλουτώνιο που έπεσε στο Ναγκασάκι της Ιαπωνίας).
Η πρώτη δοκιμή ατομικής βόμβας έγινε στην έρημο του Alamogordo στο Νέο Μεξικό στις 16 Ιουλίου 1945 – με το κωδικό όνομα "Trinity". Ο Οπενχάιμερ ανέφερε αργότερα ότι του έφερε στο μυαλό αυτά τα λόγια από την Μπαγκαβάντ Γκίτα: "Τώρα έγινα ο Θάνατος, ο καταστροφέας των κόσμων".
"Έχω αίμα στα χέρια μου"
Σε μια συνέλευση στο Λος Άλαμος στις 6 Αυγούστου (το βράδυ του βομβαρδισμού της Χιροσίμα), ο Οπενχάιμερ εξέφρασε τη λύπη του που το όπλο δεν ήταν διαθέσιμο εγκαίρως για να χρησιμοποιηθεί εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας. Ωστόσο, ο ίδιος και πολλοί από το προσωπικό του προγράμματος ήταν αναστατωμένοι για τον βομβαρδισμό του Ναγκασάκι, καθώς δεν θεωρούσαν ότι η δεύτερη βόμβα ήταν απαραίτητη από στρατιωτική άποψη.
Στις 17 Αυγούστου ο Οπενχάιμερ ταξίδεψε μάλιστα στην Ουάσιγκτον για να παραδώσει επιστολή στον υπουργό Πολέμου Henry L. Stimson, στην οποία εξέφραζε την απέχθειά του και την επιθυμία του να απαγορευτούν τα πυρηνικά όπλα.
Για τις υπηρεσίες του ως διευθυντής του Λος Άλαμος, τιμήθηκε με το Μετάλλιο Αξίας από τον πρόεδρο Χάρι Σ. Τρούμαν το 1946. Την στιγμή της βράβευσης, ο Οπενχάιμερ είπε: "Κύριε πρόεδρε, έχω αίμα στα χέρια μου".
Οι κατηγορίες για κομμουνιστικούς δεσμούς και η ακρόαση του 1954
Μετά τον πόλεμο ο Οπενχάιμερ έγινε επικεφαλής σύμβουλος στη νεοσύστατη Επιτροπή Ατομικής Ενεργείας των Ηνωμένων Πολιτειών και χρησιμοποίησε τη θέση του για να ασκήσει πιέσεις για τον διεθνή έλεγχο της πυρηνικής ενέργειας και την αποτροπή της διάδοσης των πυρηνικών όπλων και της κούρσας εξοπλισμών με τη Σοβιετική Ένωση.
Το 1954, κατά την εποχή του Μακαρθισμού, αφού προκάλεσε την οργή πολλών πολιτικών με τις ειλικρινείς απόψεις του και τις φιλειρηνικές και δημοκρατικές του θέσεις, κρίθηκε "ακατάλληλος να υπηρετήσει τη χώρα”, σύρθηκε σε δίκη -με πολύ μεγάλη δημοσιότητα- κατηγορούμενος για προηγούμενη εμπλοκή του με κομμουνιστικές οργανώσεις, με ισχυρισμούς ότι ήταν κατάσκοπος της Σοβιετικής Ένωσης.
Η ακρόαση Οπενχάιμερ
Δεν είναι σαφές αν ο Οπενχάιμερ υπήρξε ποτέ μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλά φαίνεται πως έδειχνε συμπάθεια προς τους κομμουνιστικούς στόχους. Ήρθε σε επαφή με την αριστερά μέσω της ταραχώδους ερωτικής του σχέσης με την κομμουνίστρια και φοιτήτρια της ιατρικής Jean Tatlock (την οποία υποδύεται η Florence Pugh στην ταινία) και πυροδοτήθηκε από τον θυμό απέναντι στην καταπίεση που υφίσταντο οι Εβραίοι συγγενείς του στη ναζιστική Γερμανία. Ο αδελφός του Οπενχάιμερ, Φρανκ, εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα το 1937.
Ο Οπενχάιμερ κατέθεσε επί 27 ώρες το 1954 στην Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (AEC). Στο τέλος, η άδεια ασφαλείας του ανακλήθηκε. Εξήντα χρόνια μετά την ακρόασή του, το Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ έδωσε στη δημοσιότητα το πλήρες, αποχαρακτηρισμένο κείμενο της ακρόασης.
Η πολιτική αποκατάσταση και η αναγνώριση
Ο Οπενχάιμερ συνέχισε να δίνει διαλέξεις, να γράφει και να ασχολείται με τη φυσική. Περιόδευσε στην Ευρώπη και την Ιαπωνία, δίνοντας ομιλίες για την ιστορία της επιστήμης, τον ρόλο της επιστήμης στην κοινωνία και τη φύση του σύμπαντος.
Με την προτροπή πολλών πολιτικών φίλων του Οπενχάιμερ που είχαν ανέλθει στην εξουσία, μία δεκαετία μετά από την ακρόαση του 1954, ο πρόεδρος Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι του απένειμε το βραβείο "Ενρίκο Φέρμι" ως χειρονομία πολιτικής αποκατάστασης.
Μαζί με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, τον Μπέρτραντ Ράσελ και τον Τζόζεφ Ρότμπλατ, ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ ίδρυσε την Παγκόσμια Ακαδημία Τέχνης και Επιστήμης το 1960.
Ήταν υποψήφιος για το Νόμπελ Φυσικής τρεις φορές, το 1945, το 1951 και το 1967, αλλά δεν το κέρδισε ποτέ.
Στις 18 Φεβρουαρίου 1967 ο Οπενχάιμερ πέθανε στο Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϊ από καρκίνο του λάρυγγα σε ηλικία 62 ετών. Οι στάχτες του σκορπίστηκαν στο νερό στην παραλία Gibney.
Με πληροφορίες από: National Museum of Nuclear Science & History, National Park Service, US Department of Energy, USA Today, BBC
