Δεν είναι ούτε μία ούτε δύο. 10 τουλάχιστον διαφορετικές φράσεις χρησιμοποιούν οι Έλληνες για να δηλώσουν κάτι που γίνεται γρήγορα και συνήθως πρόχειρα. Κι αυτό το φαινόμενο μάλλον δεν είναι τυχαίο. Το πιο περίεργο είναι ότι σχεδόν όλες είναι αστείες, με λέξεις ακατανόητες, ενώ για την προέλευσή τους κανείς γλωσσολόγος δεν μοιάζει σίγουρος. Οι περισσότερες θεωρίες βασίζονται περισσότερο σε εικασίες παρά σε επιστημονικά τεκμήρια. Εμείς κάναμε μια προσπάθεια να ρίξουμε λίγο φως στο «πιτς φιτίλι» και σε άλλες 9 κωμικές φράσεις. Αν έχετε όρεξη, διαβάστε και τις 10 (συν 2 δώρο), αλλά όχι μάνι-μάνι. Εδώ συνιστάται το λάου-λάου.
1. μάνι-μάνι
Σύμφωνα με το www.greek-language.gr, το συγκεκριμένο επίρρημα προέρχεται από την ιταλική φράση «mena le mani» (δηλαδή, «κούνα τα χέρια, γρήγορα»), με παράλειψη της ενδιάμεσης συλλαβής «le» και πλήρη εξομοίωση της πρώτης λ. προς τη δεύτερη. Σύμφωνα πάλι με το λεξικό του Γ. Μπαμπινιώτη, προέρχεται από μία άλλη γνωστή ιταλική φράση, την «(di) mano (di) mano», δηλαδή, «από χέρι σε χέρι»).
Βέβαια, αν ρωτήσετε έναν Κύπριο, θα σας πει ότι προέρχεται από την αγγλική λέξη «money», αλλά μάλλον πρόκειται για αυθαίρετο συμπέρασμα, επηρεασμένο από την χρόνια βρετανική κατοχή της Κύπρου.
2. άψε-σβήσε
Από τις προστακτικές των ρημάτων «άφτω» (ανάβω) και «σβήνω». Προφανώς συνδέεται με την εποχή που ο κόσμος δεν είχε ηλεκτρικό ρεύμα και άναβε/έσβηνε ένα κερί, μια λάμπα, ένα φιτίλι κ.λπ.
3. τσακ-μπαμ ή τσάκα-τσάκα ή τσάκα-τσούκα ή τάκα-τάκα
Και τα τέσσερα επιρρήματα προέρχονται από την ηχομιμητική λέξη «τσακ», που επίσης έχει σχέση με το χρόνο (π.χ., «με πρόλαβες στο τσακ», δηλαδή την τελευταία στιγμή). Ηχομιμητικές λέγονται οι λέξεις που ακουστικά θυμίζουν φυσικούς ήχους. Τώρα, γιατί το «τσακ» έχει συνδεθεί με την ταχύτητα κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με σιγουριά. Ίσως η εξήγηση να βρίσκεται στο προηγούμενο «άψε-σβήσε», το οποίο μπορεί να συνδεθεί με το «τσακ» (καθώς και τα παράγωγά του). Ίσως πάλι να έχει σχέση με την τουρκικής προέλευσης λέξη «τσακμάκι» (και την «τσακμακόπετρα»), το κομμάτι χάλυβα που με την τριβή πάνω σε πυρόλιθο, παράγει σπινθήρες, οι οποίοι μεταδίδονται σε φιτίλι (βλ. παρακάτω).
4. στο πιτς φιτίλι
Σύμφωνα με το www.slang.gr, το φιτίλι είναι θρυαλλίδα πυροδότησης όπλου ή εκρηκτικής ύλης. Ετυμολογείται από το τουρκικό «fitil», από το αραβικό «fatil», αλλά και από το αρχαίο ελληνικό «πτίλον», που σημαίνει «φτερό, πούπουλο». Ίσως είναι και τα δύο σωστά και υπήρξε αλληλεπίδραση. Οπότε η έκφραση σημαίνει: τόσο γρήγορα όσο ανάβει μια φιτιλιά, όσο εκπυρσοκροτεί ένα όπλο, όσο γίνεται ένα μπαμ.
Παράλληλα, υπάρχει και η θεωρία που θέλει το «στο πιτς φιτίλι» να προέρχεται από την εικόνα των δυο δαχτύλων που σβήνουν το φιτίλι σε κερί ή καντίλι.
5. στο πι και φι
Ο Γ. Σαραντάκος λέει: «Ο Φαίδων Κουκουλές θεωρεί ότι κατά τη διδασκαλία των συμφώνων οι δάσκαλοι, ήδη στο Βυζάντιο, έλεγαν στους μαθητές ότι τα χειλικά σύμφωνα είναι τρία (πι, βι, φι) και τους έβαζαν να τα απαγγέλλουν πολύ γρήγορα», αλλά θεωρεί αυτή τη θεωρία αδύναμη και συνεχίζει: «Θα μπορούσε πάντως το πι και φι να είναι απλώς η περαιτέρω συντόμευση της έκφρασης “στο πιτς φιτίλι”, που είναι περίπου συνώνυμή της».
6. πατ-κιουτ
Ξεκάθαρα ηχομιμητικές λέξεις και αυτές, που μάλλον παραπέμπουν σε Κωνσταντινούπολη, αλλά μη ζητήσετε να μάθετε το πώς και το γιατί. Η ιστορία της προέλευσής τους χάνεται κάπου στο χρόνο, γιατί, μην ξεχνάμε, πως η γλώσσα είναι ένας ολοζώντανος οργανισμός και ως τέτοιος δεν δίνει πάντα αναφορά για τις επιλογές του.
7. λάχα-λάχα
Μας οδηγεί συνειρμικά στο λαχάνιασμα, αλλά δεν έχει καμία σχέση. Πρόκειται για αραβική φράση που δηλώνει ταχύτητα και ταυτόχρονα προχειρότητα.
8. όσο να πεις κύμινο
Κανείς δεν μπορεί να απαντήσει με βεβαιότητα γιατί επιλέχτηκε η τρισύλλαβη λέξη «κύμινο» ως δηλωτική ταχύτητας, εφόσον υπάρχουν πιο σύντομες λέξεις, δισύλλαβες ή και μονοσύλλαβες, οι οποίες είναι συνηθέστερες όταν θέλουμε να δηλώσουμε το σύντομο χρόνο. Επίσης, αν υποθέσουμε ότι η φράση προήλθε από την κουζίνα, θα μπορούσαμε να λέμε «όσο να πεις σκόρδο» ή «όσο να πεις κρεμμύδι», μιας και αυτά χρησιμοποιούνται συχνότερα από τους μάγειρες. Ποιος ξέρει; Μπορεί το κύμινο μια εποχή να ήταν δημοφιλέστερο καρύκευμα (καθαρή υπόθεση κάνουμε). Ίσως πάλι προέρχεται από τη φράση «όσο να πεις κινίνο». Το κινίνο ακούγεται πιο λογικό από το κύμινο, καθώς σε παλιότερες εποχές, σε περιπτώσεις όπου χρειαζόταν έκτακτη ιατρική βοήθεια, το κινίνο ήταν η πρώτη επιλογή.
9. σε μισό λεπτό ή μισό/σε πέντε λεπτά ή πέντε
Εδώ η ετυμολογία περιττεύει, καθώς είναι ολοφάνερη η σχέση με το χρόνο. Τα «μισό» και «πέντε» ανήκουν βέβαια στις περικοπές της σύγχρονης αργκό, οι οποίες ανταποκρίνονται περισσότερο στην έννοια της ταχύτητας.
10. ντε-τέ
Να και μια επιστημονική φράση, αφού προέρχεται από τα αρχικά του φυσικομαθηματικού όρου differential (of) time («διαφορικός χρόνος»). Σημαίνει τον μικρότερο χρόνο που είναι δυνατό να υπάρξει, χωρίς να είναι μηδενικός.
Τελευταίες αφήσαμε δυο φράσεις, που σκόπιμα τις ξεχωρίσαμε από τις υπόλοιπες. Είναι λόγιες, δεν ακούγονται «περίεργα» και οι γλωσσολόγοι έχουν δώσει γι’ αυτές τεκμηριωμένη ετυμολογική εξήγηση.
1. άρον- άρον
Εδώ έχουμε εξήγηση: η φράση ανάγεται στην Καινή Διαθήκη («άρον-άρον, σταύρωσον αυτόν», Ιωάνν. 19, 15), όπου καταγράφεται η προτροπή του όχλου προς τον Πιλάτο, για να οδηγήσει τον Χριστό στη σταύρωση. Όσο για τη σημασία του, οι αρχαιομαθείς γνωρίζουν ότι πρόκειται για προστακτική του ρήματος «αίρω» (ανυψώνω/σηκώνω).
2. εν ριπή οφθαλμού
Σχετίζεται με το χρόνο που χρειάζεται κανείς για να ανοιγοκλείσει τα μάτια του, δηλαδή κλάσματα του δευτερολέπτου. Κι αυτή λόγια φράση, όπως η προηγούμενη, που απαντάται στις επιστολές του Παύλου.
