Την πρωτόγνωρη αυτή περίοδο που διανύουμε, συναισθήματα έντονα και πολύ συχνά πρωτόγνωρα αναδύονται σε όλους μας. Αντί να τα διακρίνουμε σε θετικά και αρνητικά, προτείνω να τα χαρακτηρίζουμε ως «ευχάριστα» ή «δυσάρεστα», ανάλογα με το αν προκύπτουν από την ικανοποίηση ή μη των βασικών μας αναγκών για επιβίωση, ασφάλεια, ανήκειν.
Αβεβαιότητα – Ανασφάλεια: το πιο κυρίαρχο ίσως συναίσθημα αυτών των ημερών. Πρώτον γιατί αντιλαμβανόμαστε τον ιό ως μια αόρατη απειλή και δεύτερον γιατί κανείς δεν μπορεί να μας εγγυηθεί για πόσο ακόμη θα κρατήσει η κατάσταση αυτή, ούτε τι συνέπειες θα έχει στη ζωή μας μέχρι τότε σε επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας, αλλά και οικονομικής κατάστασης.
Αγωνία: συναίσθημα που έχει στοιχεία φόβου και αναμονής. Αγωνιούμε για την εξέλιξη του κορωνοϊού στη χώρα μας, αγωνιούμε για την υγεία την δική μας ή/και των αγαπημένων μας προσώπων, για το αν θα χάσουμε την εργασία μας.
Άγχος: το άγχος είναι ένα πολύ χρήσιμο συναίσθημα εφόσον μας θέτει σε κατάσταση επιφυλακής απέναντι στον κίνδυνο και επομένως απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Στην εποχή του κορωνοϊού το άγχος μπορεί όντως να μας προστατεύσει, όταν όμως μας κατακλύσει, ενδέχεται να εκδηλωθεί ως αγχώδης διαταραχή και να μας βλάψει, γιατί δεν μας επιτρέπει να σκεφτούμε με διαύγεια αλλά ούτε και να απολαύσουμε το εδώ και τώρα.
Τα πιο συνήθη ψυχοσωματικά συμπτώματα των αγχωδών διαταραχών είναι η δυσκολία στον ύπνο και η κόπωση, η δυσκολία στην συγκέντρωση, η ευερεθιστότητα, η ταχυπαλμία, η εφίδρωση, η ναυτία, ο πονοκέφαλος, η ανορεξία κ.λπ. Βασικότερο όλων, με το έντονο άγχος αποδυναμώνεται το ανοσοποιητικό μας σύστημα, ενώ την περίοδο αυτή το χρειαζόμαστε πιο δυνατό από ποτέ.
Αμηχανία: εντελώς πρωτόγνωρη η κατάσταση που βιώνουμε αυτές τις μέρες. Είναι λοιπόν λογικό, να μην γνωρίζουμε ποιος είναι ο κατάλληλος τρόπος να φερθούμε ώστε να προστατεύσουμε την υγεία την δική μας και των άλλων. Πόσο να πλησιάσω έναν γνωστό που συναντώ στον δρόμο; Πώς να στερήσω από τους γονείς μου τα εγγόνια τους; Πώς γίνεται να μην αγκαλιάζω αυτούς που αγαπώ; Τα γάντια και η μάσκα όντως προστατεύουν ή μήπως με τον τρόπο που τα χρησιμοποιώ κινδυνεύω περισσότερο;
Απελπισία: Είναι η απόλυτη έλλειψη ελπίδας και πίστης ότι μια κατάσταση θα αλλάξει προς το καλύτερο. Νιώθουμε απελπισία όταν ακούμε τα προγνωστικά σε συνδυασμό με την ανεπάρκεια του συστήματος υγείας ή όταν ακούμε πόσο εύκολα μεταδίδεται ο ιός. Νιώθουμε απελπισία όταν ο αριθμός των θυμάτων δε δείχνει να μειώνεται αλλά αντίθετα αυξάνεται κάθε μέρα που περνάει στην γειτονική μας Ιταλία.
Αποξένωση: Τονίστηκε έντονα από τους ειδικούς η ανάγκη για social distancing (κοινωνική απόσταση), ενώ αυτό που απαιτείται στην πραγματικότητα είναι το physical distancing (σωματική απόσταση).
Στην πυραμίδα των αναγκών του Maslow, η ανάγκη για σχετίζεσθαι και ανήκειν είναι μια βιολογική, πρωταρχική ανάγκη, τρίτη μετά την ανάγκη για επιβίωση και ασφάλεια. Μελέτες έχουν δείξει μάλιστα πως η έλλειψη σωματικής επαφής μπορεί να επηρεάσει την σωματική και πνευματική ανάπτυξη, να αυξήσει τα επίπεδα τους στρες κλπ. Εφόσον αναπόφευκτα απαγορεύεται το άγγιγμα, τα φιλιά και οι αγκαλιές, ας κρατήσουμε τουλάχιστον την επικοινωνία μέσω τηλεφώνου ή διαδικτύου, την επαφή με όσους αγαπάμε, ας δείξουμε φροντίδα ιδιαίτερα σε όσους αισθάνονται μονάχοι.
Εγκλωβισμός: ετυμολογικά, υποδεικνύει την αίσθηση πως είμαστε κλεισμένοι σε ένα «κλουβί», σε έναν χώρο υπερβολικά στενό. Ομολογουμένως η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί είναι πιο δύσκολη για κάποιες ιδιοσυγκασίες από όσο για κάποιες άλλες. Ανεξάρτητα όμως από το αν είμαστε εσωστρεφείς ή εξωστρεφείς, αν είχαμε ήδη συνηθίσει να εργαζόμαστε από το σπίτι ή όχι, η αίσθηση πως δεν έχουμε πια την ελευθερία να αποφασίζουμε αυθόρμητα για τις κινήσεις μας, πως από το κατά πόσο θα παραμείνουμε στο σπίτι θα κριθούν ζωές και πως για την παραμικρή μας κίνηση οφείλουμε να ενημερώνουμε το κράτος, δημιουργεί μια έντονη δυσφορία ακόμη και σε όσους από πριν ήμασταν σπιτόγατοι.
Θυμός: ο θυμός συχνά χαρακτηρίζεται ως η κορυφή του παγόβουνου των ευάλωτων συναισθημάτων όπως απογοήτευση, άγχος, αβεβαιότητα, απόρριψη, εγκατάλειψη, ντροπή κλπ. Ιδιαίτερα την περίοδο αυτή που το άγχος του θανάτου είναι τόσο έντονο και που δεν μας δίνονται ευκαιρίες αποσυμπίεσης, είναι εύλογο να εκφράζεται το άγχος και η αγωνία ως θυμός απέναντι στους άλλους. Θυμός απέναντι στους συμπολίτες μας που δεν τηρούν τα μέτρα, θυμός απέναντι στο κράτος που δεν ήταν αρκετά αυστηρό από την αρχή ή απέναντι στην κυβέρνηση που δεν διαθέτει τον προϋπολογισμό με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο.
Καχυποψία: Είναι πρωτόγνωρο για την δικιά μας την γενιά που δεν έζησε ούτε τον εμφύλιο ούτε την δικτατορία να αντιμετωπίζει με τόση καχυποψία τους ανθρώπους. Καχυποψία απέναντι σε όσους μας πλησιάζουν, σε όσους έχουν ταξιδέψει, σε όσους λόγω εργασιακών υποχρεώσεων συναναστρέφονται με κόσμο περισσότερο.
Το πιο οδυνηρό ίσως από όλα και η μεγαλύτερη σύγκρουση μέσα μας, είναι ότι αναγκαζόμαστε να είμαστε καχύποπτοι και με τους δικούς μας τους ανθρώπους με σκοπό να προστατεύσουμε την υγεία όλων, ακόμη και απέναντι στα ίδια τα παιδιά, αφού έχουν πολλές πιθανότητες να μεταφέρουν τον θανατηφόρο ιό χωρίς τα ίδια να νοσούν.
Μοναξιά: συναίσθημα διαφορετικό από την μοναχικότητα, αφού διαφέρουν ως προς την επιλογή. Όταν βιώνεται ως πολύ έντονο συναίσθημα, τότε αναφέρεται ως Αποξένωση. Ένα από τα πιο τρομακτικά χαρακτηριστικά αυτού του ιού, είναι πως αν κάποιος νοσήσει, κινδυνεύει για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας να πεθάνει στην απόλυτη μοναξιά.
Μούδιασμα: η αντίδραση στο πρώτο σοκ. Είμαστε ακόμη στην αρχή του πένθους που βιώνουμε: απώλεια της κανονικότητας και της ασφάλειας, πάγωμα ή ακύρωση μελλοντικών σχεδίων.
Η άρνηση που βιώνουμε, η ψευδαίσθηση πως ένα πρωινό θα ξυπνήσουμε και όλο αυτό δε θα είναι παρά μονάχα ένα κακό όνειρο, είναι συνήθως το πρώτο στάδιο στην διεργασία του πένθους. Χρειαζόμαστε χρόνο και χώρο για να πάμε παρακάτω, για να κατακτήσουμε νέες ισορροπίες και ρουτίνες στη νέα πραγματικότητα, για να αγκαλιάσουμε την αβεβαιότητα.
Πανικός: υπερβολικός φόβος που πυροδοτεί ανεξέλεγκτες αντιδράσεις. Προφανώς οι αγορές στα σούπερ μάρκετ τις πρώτες ημέρες καραντίνας αποδεικνύουν πως ο πανικός επισκίασε την κοινή λογική.
Το έντονο άγχος αυτή την εποχή είναι πιθανό να ενεργοποιήσει κρίσεις πανικού. Πρόκειται για απροειδοποίητες αντιδράσεις του οργανισμού με μια υπερβολικά έντονη αίσθηση θανάτου που χαρακτηρίζονται από συμπτώματα όπως ιδρώτας, πόνο στο στήθος, ταχυκαρδία, ταχύπνοια ή βραδύπνοια, αίσθηση απώλειας ελέγχου, τρέμουλο, ρίγη, έξαψη, ναυτία, πονοκέφαλο, πόνο στο στομάχι, ζαλάδα ή θολούρα.
Πένθος: είναι η συναισθηματική αντίδραση του οργανισμού απέναντι σε οποιαδήποτε απώλεια: αγαπημένου προσώπου, υγείας, εργασίας, σχέσης κλπ. Μολονότι οι ειδικοί δε συμφωνούν στο πόσα είναι τα στάδια του πένθους σίγουρα δεν τα βιώνουμε όλοι με την ίδια σειρά ούτε με την ίδια διάρκεια. Δεν υπάρχει σωστός ή λάθος τρόπος να πενθίσουμε για την χαμένη μας κανονικότητα. Χρειάζεται σεβασμός στις διεργασίες και στους ρυθμούς του οργανισμού μας ώστε να αποδεχτεί με τον δικό του τρόπο και ρυθμό τη νέα αυτή πραγματικότητα.
Φόβος: το συναίσθημα που αναδύεται από την συνειδητοποίηση ενός κινδύνου ή μιας απειλής αληθινής ή φανταστικής. Ο καθένας αντιδράει διαφορετικά απέναντι σε ένα ερέθισμα που προκαλεί τον φόβο: άλλοι αντιδρούν με το να επιτεθούν, άλλοι παγώνουν και άλλοι αποσύρονται, η γνωστή αντίδραση και ως fight, fly or freeze. Η συνθήκη της καραντίνας αυτής είναι ιδιόμορφη και για έναν παραπάνω λόγο. Απαιτείται από εμάς να αντιδράσουμε με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο: να αποσυρθούμε και να παγώσουμε, μένοντας στο σπίτι μας.
Το πιο έντονο ίσως συναίσθημα που αναδύεται στην εποχή της καραντίνας, είναι ο αρχέγονος φόβος του θανάτου, στον οποίο ανάγονται και όλοι οι άλλοι φόβοι μας, όπως ο φόβος της εγκατάληψης, της απόρριψης, της αποξένωσης.
Τις δύσκολες αυτές ημέρες, έχει μεγάλη αξία να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε ΟΛΑ μας τα συναισθήματα, ακόμη και αυτά που είναι κοινωνικά λιγότερο αποδεκτά και που συχνά δυσκολευόμαστε να διαχειριστούμε. Ο C. Rogers έλεγε χαρακτηριστικά πως «μόνο όταν αποδεχτώ τον εαυτό μου ακριβώς έτσι όπως είμαι, τότε μοναχά μπορώ να αλλάξω».
Η συνθήκη της καραντίνας μας δίνει την αίσθηση πως έχουμε λιγότερο από ποτέ τον έλεγχο για όσα μας συμβαίνουν ή πρόκειται να μας συμβούν. Τα συναισθήματα που αναδύονται είναι έντονα και τα νέα τραύματα σα να σκαλίζουν τις ήδη υπάρχουσες πληγές του καθενός μας. Θα ακολουθήσει άρθρο με τα ευχάριστα συναισθήματα. Μέχρι τότε υπομονή, αυτοφροντίδα, αλληλεγγύη, αισιοδοξία και μένουμε στο σπίτι!
Βιβλιογραφία:
Goleman, D. (1998). ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
McLeod, S. (2007). Maslow’s hierarchy of needs. Simply psychology, 1, 1-8.
Rogers, C. R. (1957). ‘The Necessary and Sufficient Conditions of Therapeutic Personality Change’. Journal of Consulting Psychology, Vol. 21, pp 95–103.
Φωτό: Bilyana Slaveykova
