Αν κάποια μπορεί να σηκώσει το βάρος της Φραγκογιαννούς, της εμβληματικής ηρωίδας του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη είναι η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη. Δοκιμασμένη σε σαιξπηρικούς ρόλους και ρόλους- σταθμούς των αρχαίων τραγικών, όπως είναι η Μήδεια και η Αντιγόνη, δεν έχει μόνο ταλέντο, αλλά και το ψυχικό σθένος να σταθεί ως αρχέτυπο και να μεταφέρει το μήνυμα εκείνο που πρέπει οπωσδήποτε να φτάσει στους θεατές.
Πρόσφατα την είδαμε ως "Φόνισσα" στη μεγάλη οθόνη, ταινία που έκανε πρεμιέρα στις 30 Νοεμβρίου. Πρόκειται για το σκηνοθετικό εγχείρημα της Εύας Νάθενα, που βασίζεται στο έργο του Παπαδιαμάντη, σε σενάριο της Κατερίνας Μπέη. Στην ταινία παίζουν επίσης η Έλενα Τοπαλίδου, η Πηνελόπη Τσιλίκα, η Γεωργιάννα Νταλάρα, η Νίκη Παπανδρέου, ο Χρήστος Στέργιογλου, ο Γιάννης Τσορτέκης, ο Στάθης Σταμουλακάτος και ο Δημήτρης Ήμελλος.
-H Φόνισσα είναι το κορυφαίο αριστούργημα όχι μόνο του Παπαδιαμάντη, ίσως και της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Και είναι πολύ διαφορετικό καθώς o Παπαδιαμάντης καταπιανόταν συνήθως με το καθημερινό κακό- το κακό και το άδικο του διπλανού ανθρώπου. Εδώ, αφηγείται το απόλυτο κακό: τον φόνο παιδιών, χωρίς να δίνει μάλιστα καθαρή λύση ή λύτρωση. Η ταινία τοποθετείται ως προς τη "λύση"; Και ποιες πτυχές της ιστορίας θέλει να φωτίσει;
Η ιστορία θα μπορούσε ν’ αρχίσει κάπως έτσι: Μια φορά κι έναν καιρό ήρθε στον κόσμο ένα φωτεινό παιδί. Ένα υπέροχο κοριτσάκι που μόνο χαρά θα μπορούσε να φέρει στην οικογένειά του. Στο σπίτι όμως όλοι ήταν δυστυχισμένοι. Γιατί η κοινωνία είχε ήδη προδιαγράψει τη μοίρα του. Έχει προστάξει τους φτωχούς γονείς του να του δώσουν προίκα, αλλιώς δεν θα καταφέρει ποτέ να αγοράσει κι αυτό έναν αφέντη. Κι ο δύστυχος πατέρας, τραχύς μέσα στη φτώχια του, θα προτιμήσει να δώσει εντολή να πνίξουν το ίδιο του το παιδί. Γιατί είναι κορίτσι. Γιατί είναι γένους ανεπιθύμητου.
Θα μπορούσε να ’ναι ένα παραμύθι με κακούς δράκους. Είναι όμως μόνο μία από τις χιλιάδες αληθινές ιστορίες που συνέβαιναν εκείνες τις εποχές στην ελληνική κοινωνία. Κι αν το κορίτσι φανεί τελικά τυχερό και το αφήσουν να ζήσει, γρήγορα θα καταλάβει ότι ίσως δεν ήταν και τόσο τυχερό. Μια ζωή στη φτώχια και την εξαθλίωση, την απαξίωση και τους εξευτελισμούς, σκλάβα στα δεσμά της χωρίς αύριο. Δεν θα γνωρίσει ποτέ την αγάπη, ούτε καν από την ίδια της τη μάνα. Θα τη λένε Χαδούλα, αλλά θα ’ναι αχάιδευτη. Κι όταν γεράσει θα γίνει η Φραγκογιαννού. Μια φόνισσα. Που θα βλέπει τα άλλα μικρά κοριτσάκια που θα γεννιούνται και θα πονάει η ψυχή της. Γιατί αυτή θα ξέρει. Και δεν θα θέλει κανένα άλλο πλάσμα να ζήσει μια τέτοια χαμοζωή. Και θ’ αποφασίζει να τα "σώσει". Προσφέροντάς τους τον θάνατό τους. Έτσι θα πιστεύει. Ότι αυτό την προστάζει ο ίδιος ο Θεός. Ότι αυτή είναι η λύση.
Η ταινία ξέρει ότι αυτό δεν είναι "λύση". Ούτε λύτρωση. Θέλει όμως να ρίξει φως στα σκοτάδια. Να ξεσκεπάσει τα κρυμμένα μυστικά. Να κάνει τον θεατή να σκεφτεί. Και να δει τον αληθινό ένοχο.
Στο μυθιστόρημα η Φραγκογιαννού, που δεν ξέρει να κολυμπάει, πνίγεται λόγω της παλίρροιας στην αγωνιώδη της προσπάθεια να ξεφύγει από τους ανθρώπους του νόμου που την καταδιώκουν. "Μεταξύ της θείας και της ανθρωπίνης δικαιοσύνης", όπως είναι η χαρακτηριστική τελευταία φράση του Παπαδιαμάντη. Στην ταινία η τελική έξοδος έχει έναν χαρακτήρα επαναστατικό, απόλυτα συνεπή με τον βασικό άξονά της, που είναι αυτή ακριβώς η επαναστατική διάθεση της Χαδούλας απέναντι στις κοινωνικές δομές που πνίγουν κάθε ικμάδα ζωής των μελών τους.
-Από πού μπορεί άραγε να εισέλθει κανείς στον ψυχισμό της Φραγκογιαννούς για να υπηρετήσει αυτή την εμβληματική ηρωίδα;
Είναι αδύνατον να αντέξεις τα σκοτάδια αυτής της μαύρης ψυχής. Τρομάζεις. Είναι σαν να σε κοιτάζει κατάματα η άβυσσος. Έρχονται καταπάνω σου αυτά που νιώθει και σε παγώνουν. Σταματάει η ζωή. Έτσι ένιωθα καθημερινά στα γυρίσματα. Σαν να ’μπαινα μέσα στα ρούχα μιας νεκρής. Αυτά τα ρούχα ήταν το σάβανό μου, όμως η δική μου ψυχή ήταν ζωντανή και ασφυκτιούσε. Ειδικά όταν έπρεπε να κάνω ότι σκοτώνω παιδιά. Βίωνα τη στιγμή, τη στιγμή της μίμησης, φανταστείτε, σαν μέσα σε έναν σχιζοφρενικό διχασμό. Μιμούμουν την πράξη και με κυρίευε ο αποτροπιασμός. Μόνο η γοητεία της καλλιτεχνικής δημιουργίας με κρατούσε κολλημένη εκεί - το στοίχημα ότι έπρεπε να περάσω αυτή τη δοκιμασία για να ειπωθούν οι μεγάλες αλήθειες.
-Μπορεί να μην χρεωθεί λέτε το κακό στην ηρωίδα; Να είναι τόση η αδικία, αλλά και η έλλειψη αγάπης (και από την ίδια της τη μητέρα!) που δεν μπορούμε να μιλάμε παρά για έναν "μονόδρομο";
Όχι, αυτές οι πράξεις είναι αδύνατον να δικαιολογηθούν και θα ήταν αδιανόητο να επιχειρήσει κανείς κάτι τέτοιο. Τα κλειδιά τα κρατούν οι αναγνώστες και τώρα οι θεατές. Το θέμα είναι να ξεκλειδώσουν τη σωστή πόρτα, αυτήν όπου κρύβεται ο πραγματικός ένοχος. Τη φόνισσα κάτι τη δημιούργησε. Και σ’ αυτόν τον μηχανισμό θέλει να εστιάσει η ταινία. Η κοινωνία είναι αυτή που γεννάει καθημερινά το κακό. Την απόρριψη του γυναικείου φύλου ήδη από τη γέννησή του.
-Παρότι οι φόνοι στο μυαλό της ισοδυναμούν με λύτρωση, η ίδια τρέχει να γλιτώσει από τους αστυνομικούς, θέλει να ζήσει, επιδιώκει τη ζωή. Πώς εξηγείται άραγε αυτή η αντίφαση;
Το ένστικτο της ζωής αποδεικνύεται ισχυρότερο από το ένστικτο του θανάτου. Όμως, σύμφωνα με τους μελετητές, η Χαδούλα με τους φόνους της κάνει ένα συμβολικό αυτοκτονικό ταξίδι. Αυτοκτονεί μεταφορικά, όταν σκοτώνει την εγγονή της, που έχει το όνομά της. Βρίσκεται σε μια διαρκή αντανακλαστική σχέση με τα θύματά της. Σκοτώνει σταδιακά τον εαυτό της ως βρέφος, ως παιδί, ως σύζυγο, ως μητέρα, ως γιαγιά, σε όλες τις μορφές και τα στάδια μιας γυναίκας. Επιπλέον τα όνειρά της, πολύ ισχυρό ψυχαναλυτικό εργαλείο στον Παπαδιαμάντη, οι εφιάλτες της, τη στοιχειώνουν ολοένα και περισσότερο. Στην ταινία αυτό υπογραμμίζεται ακόμα πιο έντονα. Είναι τα συνεχή οράματα σε σχέση με τη μητέρα της, που δεν την αφήνουν ήσυχη ούτε στιγμή. Η μητέρα της είναι η βία προσωποποιημένη, μέσα στη μνήμη και τη φαντασία της.
-Τι σας γοήτευσε περισσότερο στο σενάριο της ταινίας;
Το ότι τολμάει να μιλήσει για θέματα ταμπού. Δεν είναι εύκολο να δεχτούμε ότι όλ’ αυτά συνέβαιναν στην εξιδανικευμένη, βαθιά θρησκευόμενη ελληνική επαρχία. Είναι πιο εύκολο να μετατρέψεις μια -επίτηδες θα χρησιμοποιήσω τον αδόκιμο σεξιστικό όρο- "γριά στρίγκλα" στον μοναδικό αποδιοπομπαίο τράγο μιας ολόκληρης κοινωνίας, να της φορτώσεις όλη την ευθύνη του κακού και να την εξορίσεις από το συνειδητό του "πολιτισμένου κόσμου" σαν τον "φαρμακό" των αρχαίων κοινωνιών. Ο καθρέφτης που μας βάζει η ταινία δείχνει ακριβώς τις αδυναμίες όλου του κοινωνικού οικοδομήματος και θέτει ερωτηματικά προς σκέψη και συζήτηση. Επιπλέον, δείχνει τις λεπτές υποδόριες διαδικασίες μέσα στο μυαλό της Χαδούλας. Είναι η μόνη μέσα σε μια ολόκληρη κοινωνία που εθελοτυφλεί, που βλέπει τα κακώς κείμενα; Η μόνη που καταλαβαίνει ποιος είναι ο δολοφόνος της κακοποιημένης συζύγου; Η μόνη που επαναστατεί; Με εντελώς λάθος τρόπο, βέβαια, αλλά επαναστατεί. Και η καρδιά της σπάει. Το φορτίο της είναι αβάσταχτο. Η αγάπη που θα μπορούσε να νιώσει, που νιώθει τελικά την ώρα της πράξης, την κάνει να λυγίσει. Οι τύψεις, οι ενοχές της τρικυμισμένης της συνείδησης, οι ρωγμές της, είναι πολύ ορατές. Κι αυτό χαρίζει βάθος και πολυπλοκότητα στην ταινία.
-Τι θα είχατε κάνει ή τι θα είχατε ψιθυρίσει στην Φραγκογιαννού για να προλάβατε ενδεχομένως το κακό;
Η ζωή κι ο θάνατος είναι ιερά άβατα, κανένας θνητός δεν μπορεί να μπει εκεί που περπατάει μόνο ο Θεός. Κι αν δεν γνώρισες την αγάπη, ψάξ’ την μέσα στην καρδιά σου και χάρισέ την απλόχερα στους άλλους. Μόνο έτσι θα λυτρωθείς.
-H ταινία επαναφέρει μια ιστορία του 1903 στο υποτίθεται "φουτουριστικό" 2023-αλλά ακόμα είμαστε μάρτυρες φρικαλεοτήτων κατά των γυναικών. Είστε αισιόδοξη πως τα κορίτσια μια μέρα θα διαφύγουν από τον κίνδυνο και από την υποχρέωση να ζουν de facto δυσκολότερη ζωή από τους άντρες;
Δεν ξέρω πόσο αισιόδοξοι μπορούμε να είμαστε βλέποντας αυτά τα φαινόμενα και ακούγοντας απόψεις που αρνούνται ακόμα και τον όρο "γυναικοκτονία". Μα περί φυλοκτονίας πρόκειται. Σύμφωνα με εκτιμήσεις Διεθνών Οργανισμών (ΟΗΕ, κτλ.) ήδη από το 1990, είχαν "απολεσθεί” δημογραφικά από τον παγκόσμιο πληθυσμό, λόγω φυλοκτονίας πάνω από 100 εκατομμύρια γυναίκες. Σήμερα αυτός ο αριθμός έχει φτάσει στα 200 εκατομμύρια. Ακόμα και τώρα λειτουργούν κλινικές που παρέχουν υπηρεσίες επιλεκτικής άμβλωσης βάσει φύλου στην Κίνα, στην Ινδία και σε πολλές ακόμα αναπτυσσόμενες χώρες. Παρ’ όλ’ αυτά ας μη βουλιάζουμε στην παθητικότητα κι ας ελπίσουμε ότι έστω και δεκαετίες αργότερα κάτι θα αλλάξει.
-Νιώσατε ποτέ η ίδια κάποιου είδους βία ακριβώς επειδή είστε γυναίκα;
Ακόμα κι αν κάποιες είμαστε τυχερές και δεν βιώσαμε σε προσωπικό επίπεδο τη φριχτή βία που υπέστησαν άλλες γυναίκες, το συλλογικό τραύμα δεν παύει να αιμορραγεί και να μας επηρεάζει όλες. Ταυτίζομαι με κάθε θύμα και συμπάσχω με όλες τις οικογένειες που έχασαν τα κορίτσια τους. Το μόνο αντίδοτο είναι η αληθινή αγάπη. Αυτή και η μόνη παρηγοριά.
-Φέτος πρωταγωνιστήσατε και στην παράσταση "Τρεις Ψηλές Γυναίκες" του Έντουαρτ Άλμπη σε σκηνοθεσία του Ρόμπερτ Γουίλσον, ένα έργο επίσης για τον γυναικείο ψυχισμό μ΄έναν σπουδαίο σκηνοθέτη στο τιμόνι.
Η παράσταση "Τρεις ψηλές γυναίκες" του Έντουαρντ Άλμπη, σε σκηνοθεσία Μπομπ Γουίλσον θα παίζεται στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, Τετάρτη με Κυριακή, από τις 24 Νοεμβρίου και μέχρι τις 11 Φεβρουαρίου. Είναι ένα έργο στο οποίο τρεις διαφορετικές μεταξύ τους γυναίκες, παρουσιάζονται τελικά ως η ίδια γυναίκα σε τρία διαφορετικά στάδια της ζωής της. Το έργο έχει μια βαθιά υπαρξιακή διάσταση, και πραγματεύεται θέματα όπως το ταξίδι μας μέσα στο χρόνο και το πέρασμα από τη νεότητα στα γηρατειά και τον θάνατο, τη μνήμη, την ευτυχία, τον έρωτα και τις οικογενειακές σχέσεις, μέσα σε μια άκρως υλιστική κοινωνία, όπου το χρήμα αναδεικνύεται ως ο μοναδικός στόχος. Κι όλ’ αυτά δοσμένα με μεγάλες δόσεις χιούμορ. Έχω τη μεγάλη χαρά να μοιράζομαι αυτό το ταξίδι με δύο εξαιρετικές ηθοποιούς, τη Ρένη Πιττακή και τη Λουκία Μιχαλοπούλου, καθώς και με τον εκπληκτικό χορευτή-περφόρμερ Αλέξη Φουσέκη. Το ήθος των τριών αυτών ερμηνευτών κάνουν την εμπειρία του να δουλεύεις με τον Μπομπ Ουίλσον, ακόμα πιο συναρπαστική. Ο Γουίλσον είναι ένας σπουδαίος καλλιτέχνης που έχει χαρίσει στο παγκόσμιο κοινό εμβληματικές παραστάσεις, με σπάνια αισθητική και μαγική χρήση του φωτός, του ήχου και της φόρμας. Η μαθητεία δίπλα του είναι από τις πιο πολύτιμες εμπειρίες που μου έχει χαρίσει η τέχνη του θεάτρου.
*Η "Φόνισσα" είναι μια παραγωγή της Tanweer Productions σε συμπαραγωγή με τη View MasterFilms και την COSMOTE TV.
Ακολουθήστε το Womantoc στο Instagram
