Και αν η «Ιλιάδα» είχε γραφτεί από γυναίκα; Η βραβευμένη με Man Booker Βρετανίδα συγγραφέας Πατ Μπάρκερ εμπνεύστηκε από το ομηρικό έπος παραδίδοντας μια μυθιστορηματική αφήγηση από τη σκοπιά της Βρισηίδας, του πολεμικού λάφυρου του Αχιλλέα. H «Σιωπή των κοριτσιών» (εκδ. Αιώρα) δίνει φωνή σε όλες τις γυναίκες της μυθολογίας και κατ’ επέκταση της ιστορίας που είδαν τους αγαπημένους τους να σφαγιάζονται καταλήγοντας σκλάβες του εχθρού.
Ανάμεσα σε εκείνες και η μυθική ηρωίδα Βρισηίδα, η βασίλισσα της Λυρνησσού, γειτονικής πόλης της Τροίας, που μετά την καταστροφή της πατρίδας της και την εξόντωση της οικογένειάς της από τον Αχιλλέα έγινε το γέρας του. «Ο μέγας, τρανός Αχιλλέας. Ο ασύγκριτος Αχιλλέας, ο λαμπρός Αχιλλέας, ο ισόθεος Αχιλλέας… Εμείς, βέβαια, ποτέ δεν τον αποκαλούσαμε έτσι· τον λέγαμε “ο χασάπης”» λέει η Βρισηίδα μέσα από την πένα της Μπάρκερ.
Η τραγική μοίρα που περιμένει τις γυναίκες που πέφτουν στα χέρια των κατακτητών -εν προκειμένω της Λυρνησσού- περιγράφεται χωρίς περιστροφές από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου. «Κάποιες μανάδες αγκάλιαζαν προστατευτικά τις κόρες που είχαν προλάβει να ξεπεταχτούν, αλλά δεν είχαν φτάσει ακόμα σε ηλικία γάμου. Όσα κορίτσια ήταν πάνω από εννιά ή δέκα χρονών δεν θα τη γλίτωναν. Η Ρητία έγειρε πάνω μου. “Πάλι καλά. Τουλάχιστον εμείς δεν είμαστε παρθένες” είπε μ’ ένα φαφούτικο χαμόγελο – μονάχα τα δόντια που της έλειπαν μαρτυρούσαν τις τόσες εγκυμοσύνες της, γιατί παιδί ζωντανό δεν της είχε απομείνει».
Ο Αχιλλέας, παρότι γίνεται σφαγέας της οικογένειας της Βρισηίδας και βιαστής της, της προκαλεί ένα μείγμα φόβου και θαυμασμού. «Πιθανότατα ήταν ο πιο όμορφος άντρας επί γης· όπως, αναμφίβολα, ήταν και ο πιο βίαιος – κι αυτό ήταν το πρόβλημα. Πώς να διαχωρίσεις την ομορφιά μιας τίγρης από την αγριάδα της; Ή την κομψότητα μιας αγριόγατας από την ταχύτητα με την οποία χιμάει;».
Αν και ο Αγαμέμνονας είναι ο πρώτος τη τάξει στο στρατόπεδο των Ελλήνων, δεν είναι ο πιο ικανός πολεμιστής και αναπτύσσεται μια σχέση ανταγωνισμού με τον Αχιλλέα. Το γέρας του Αγαμέμνονα είναι η δεκαπεντάχρονη Χρυσηίδα, κόρη ιερέα, και όταν ο τελευταίος εκλιπαρεί τον Αγαμέμνονα να επιστρέψει την κόρη του και ο Αγαμέμνονας αρνείται, πέφτει λοιμός στο ελληνικό στρατόπεδο, που αποδίδεται στην οργή των θεών.
«Τα βέλη του Απόλλωνα βάλθηκαν να χτυπούν με πυκνό και ταχύ ρυθμό. Το θεραπευτήριο γέμισε άντρες που στριφογύριζαν στα μουσκεμένα σεντόνια. Οι λιγοστοί γενναίοι που έβρισκαν το κουράγιο να επισκεφθούν τους φίλους τους κρατούσαν στα χέρια τους λεμόνια, όπου είχαν καρφώσει κλαδάκια από δεντρολίβανο και δάφνη, αν και τίποτε δεν μπορούσε να σε προφυλάξει από τις τοξικές αναθυμιάσεις. […] Προς το τέλος της πρώτης εβδομάδας, οι νεκροί ήταν τόσο πολλοί, που οι κηδείες δεν ήταν πλέον μεγαλόπρεπες τελετές προς τιμήν τους. Τα πτώματα μεταφέρονταν κρυφά μέσα στη νύχτα σε ένα ερημικό μέρος στην παραλία και εκεί τα ξεφορτώνονταν όσο πιο βιαστικά και μυστικά μπορούσαν».
Ο Αγαμέμνονας δέχεται να επιστρέψει την κόρη του ιερέα, αλλά με τον όρο να πάρει το γέρας του Αχιλλέα, την Βρισηίδα. «Με την απαίτησή του επιχειρεί να προσβάλει την τιμή, την αξιοπρέπεια, τον εγωισμό, αλλά και το συναίσθημα του Αχιλλέα. Ο Αχιλλέας από την πλευρά του, ωθούμενος και από το ερωτικό πάθος για τη Βρισηίδα, δεν διστάζει να αποσυρθεί από τον ζωτικό γι’ αυτόν πολεμικό αγώνα, προκαλώντας τεράστιες απώλειες στο στρατόπεδο των Αχαιών» εξηγεί ο Μανώλης Κυπριωτάκης, φιλόλογος, απόφοιτος τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ με μεταπτυχιακό στην Ευρωπαϊκή Ιστορία.
Η Μπάρκερ δεν σκιαγραφεί μόνο τη Βρισηίδα αλλά και τη σχέση του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο, τον πιο πιστό σύντροφό του. Παρόλο που οι Τρώες αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος και οι Έλληνες να αποδεκατίζονται, ο Αχιλλέας επιμένει να απέχει από τη μάχη. Ο Πάτροκλος είναι, τελικά, αυτός που αποφασίζει να φορέσει την ασπίδα του συντρόφου του και να πολεμήσει. Όταν όμως ο Έκτορας μπήγει το δόρυ του στα πλευρά του Πατρόκλου, ο αγαπημένος του Αχιλλέα «βρίσκεται στο έδαφος να σπαρταράει, σαν ψάρι σε μια λιμνούλα που στερεύει λίγο λίγο από νερό».
Ο θάνατος του Πατρόκλου βυθίζει τον Αχιλλέα στην οργή, οδηγώντας τον ξανά στη μάχη. «Η πολεμική του ιαχή αντήχησε σ’ ολόκληρο το στρατόπεδο, καθώς βημάτιζε με μεγάλες δρασκελιές στην παραλία, καλώντας τους άντρες στα όπλα» αφηγείται η Βρισηίδα, που στο μεταξύ έχει επιστρέψει σ’ αυτόν. «Κατέβηκα τρέχοντας στην ακτή, όπου είχαν ήδη συγκεντρωθεί εκατοντάδες άντρες και κοίταζαν τον Αχιλλέα να προχωράει προς το μέρος τους. Ο ήλιος έλαμπε και ο αέρας ανέμιζε τη μεγαλειώδη χαίτη των μαλλιών του. Και, ναι, για μια φευγαλέα στιγμή, το κεφάλι του έμοιαζε πράγματι σαν να είχε πάρει φωτιά».
Η Μπάρκερ, για την «πιο αιματηρή σφαγή του πολέμου» που ακολουθεί, δεν επιλέγει πανοραμικές εικόνες μεγαλείου και στρατηγικής ιδιοφυΐας, αλλά γκρο πλαν που εστιάζουν στις προσωπικές τραγωδίες κάθε θανάτου.Στη βιαιότητα της σφαγής κάθε Τρωάδα πολεμιστή αντιπαραβάλλει την τρυφερότητα της πρωτοπρόσωπης αφήγησης μιας ανάμνησης της μάνας που θα τον θρηνήσει. «Κι ύστερα ήταν ο Μούλιος, που η αιχμή του δόρατος του Αχιλλέα βγήκε από το άλλο του αυτί. Ήταν μόλις έξι μηνών όταν περπάτησε – ποτέ του δεν μπουσούλησε ούτε σύρθηκε με τον ποπό του ούτε τίποτα, απλώς στάθηκε κατευθείαν όρθιος στα πόδια του. Τον έκανα βόλτες κρατώντας τον απ’ τα χεράκια, διπλωμένη στα δύο, επί ώρες -ώρες ολόκληρες-, και μόλις καθόταν κάτω, ήθελε να ξανασηκωθεί. Τσακίστηκε η μέση μου».
Όταν ο Αχιλλέας σκοτώνει τον Έκτορα, τον δολοφόνο του Πάτροκλου, φέρνει το άψυχο κορμί του στο στρατόπεδο και το σέρνει με το άρμα του μέχρι να διαμελιστεί. Το επόμενο πρωί όμως το ξαναβρίσκει ακέραιο, μια θεϊκή παρέμβαση που επαναλαμβάνεται κάθε πρωί, μετά από κάθε βίαιη διαπόμπευση της σορού από το άρμα του. Η εμμονή του Αχιλλέα για λύτρωση κάμπτεται από τον ερχομό του Πριάμου, του πατέρα του Έκτορα. Η περιγραφή της συνάντησης των δύο αντρών γίνεται αφορμή για την Μπάρκερ να συγκρίνει το δράμα ενός ηττημένου άντρα με τις ταπεινώσεις όλων των ηττημένων γυναικών. «Κάνω αυτό που κανένας άντρας δεν έχει ξανακάνει, φιλώ τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε τον γιο μου» λέει ο Πρίαμος, ενώ η Βρισηίδα σκέφτεται: «Κι εγώ κάνω αυτό που έχουν αναγκαστεί να κάνουν αμέτρητες γυναίκες πριν από μένα. Ανοίγω τα πόδια μου στον άντρα που σκότωσε τον άντρα μου και τους αδελφούς μου».
Ο Αχιλλέας, μέσα στη λυσσαλέα οργή του, κάνει χώρο για ευαισθησία και σεβασμό απέναντι στον υπέργηρο άντρα, ενδίδοντας στα παρακάλια να του παραχωρήσει το σώμα του γιου του για ταφή.Κατά την αναχώρηση του Πριάμου η Βρισηίδα κρύβεται στο κάρο του και επιχειρεί να δραπετεύσει, αλλά τελευταία στιγμή αλλάζει γνώμη –και όχι μόνο γιατί γνωρίζει πως η πτώση της Τροίας είναι θέμα ημερών. Στο δείπνο της με τον Αχιλλέα, συνειδητοποιεί ότι εκείνος είχε αντιληφθεί την απόπειρά της αλλά δεν έκανε τίποτα για να την εμποδίσει. Τότε νιώθει πως κάτι έχει αλλάξει στη σχέση τους. «Είχα προσπαθήσει να αποδράσω, αλλά μετά επέστρεψα. Ήξερε πως ήμουν στο κάρο, αλλά ήταν διατεθειμένος να με αφήσει να το σκάσω. Επομένως, η σχέση μας δεν ήταν πλέον αυστηρά αφέντη και δούλας. Υπήρχε ένα στοιχείο επιλογής».
Πολλούς αιώνες μετά τον Όμηρο, ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος φαντάζεται μια ερωτική επιστολή της Βρισηίδας προς τον Αχιλλέα, όπου εκείνη του γράφει (η μετάφραση από το βιβλίο «Με την πένα του θεού έρωτα», εκδ. Αιώρα): «Μήπως στους δυστυχείς θλιμμένους η μοίρα φέρεται όλο και σκληρότερα, κι έτσι κι αρχίσουν τα δεινά δεν έρχεται πια ούτε μια γλυκιά στιγμή; Είδα να γίνονται ερείπια απ’ το στρατό σου τα τείχη της πατρίδας μου, της Λυρνησσού – εγώ, που ήμουν σπουδαία εκεί. Είδα να χάνονται τρία αδέλφια μου – σύντροφοι στη ζωή και τώρα πια στον θάνατο. Είδα τον άντρα μου ξαπλωμένο στο χώμα να χτυπάει το στήθος του αιμόφυρτος. Ανάμεσα σε τόσες απώλειες εσένα είχα μόνο για αμοιβή, εσύ ο αφέντης, εσύ ο άνδρας, εσύ ο αδελφός».
Γιατί η Βρισηίδα ασκεί τόση γοητεία διαχρονικά στη λογοτεχνία; «Μετατρέπεται σε μήλον της έριδος μεταξύ του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα, οι οποίοι στο πρόσωπό της βλέπουν ένα πεδίο επιβεβαίωσης εξουσίας και ισχύος. Μακράν του να αποτελεί απλό πολεμικό λάφυρο, αναδεικνύεται στον καταλύτη που πυροδοτεί τις εξελίξεις» απαντά ο Μανώλης Κυπριωτάκης, προσθέτοντας: «Η επιλογή του Ομήρου να τοποθετήσει στο επίκεντρο μια γυναικεία παρουσία όπως η Βρισηίδα καταδεικνύει το δέος με την έννοια του σεβασμού αλλά και τον φόβο που ενέπνεε η γυναικεία φύση, η οποία μπορούσε δυνητικά να εξελιχθεί σε πηγή πάθους και συμφορών. Άλλωστε σύμφωνα με τον μύθο ο Τρωικός Πόλεμος έγινε για μια γυναίκα και η Βρισηίδα θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί άλλη μια Ελένη».
Στην Μπάρκερ η Βρισηίδα, πέρα από μήλον της έριδος, αντικείμενο πόθου και μοιρολογήτρα -παραδοσιακοί γυναικείοι ρόλοι- γίνεται αφηγήτρια, εμπλουτίζοντας την αντρική δράση με τον γυναικείο στοχασμό και φωτίζοντας τις άρρητες αγωνίες, επιθυμίες, το δράμα των γυναικών ανά τους αιώνες. Σε άρθρο της αμερικανικής εφημερίδας Atlantic με τίτλο «Η σιωπή των γυναικών της κλασικής λογοτεχνίας», η βιβλιοκριτικός Sophie Gilbert σχολιάζει: «Και αν οι αφηγήσεις για τις γυναίκες δεν είχαν αγνοηθεί και διαγραφεί για τόσο πολλούς αιώνες, ενώ τα τραγούδια και τα θεατρικά έργα και τα βιβλία εκθείαζαν την ανδρεία των αντρών που τις κακοποιούσαν; Με την ανάγνωση της “Σιωπής των κοριτσιών” μετά το κίνημα #MeToo, αντιμετωπίζουμε μια λογοτεχνική παράδοση που επί μακρόν έχει ωθήσει τις γυναικείες φωνές στο περιθώριο της ιστορίας. Στη γυναίκα αρμόζει η σιωπή, λέει ο Αίαντας. Βιβλία όπως αυτό επιβεβαιώνουν πόσο παράλογη είναι η συγκεκριμένη ιδέα και πόσο δυνατές έχουν υπάρξει οι σιωπηλές φωνές».
