Μια θηλιά που περνιέται αμετάκλητα στο λαιμό είναι, τελευταία, το ξυπνητήρι μας -με μορφή υπενθύμισης- για σοβαρά κοινωνικά φαινόμενα. Έπρεπε σε μία εβδομάδα να κρεμαστούν μια διάσημη σχεδιάστρια, η αδερφή μιας βασίλισσας και ένας σούπερ σταρ σεφ, για να γκουγκλάρουμε τα συμπτώματα της κατάθλιψης και την ψυχοσύνθεση της αυτοχειρίας.
Έπρεπε να κρεμαστεί ένας 15χρονος μαθητής, για να (ξανα)κοιτάξουμε με τρόμο τον σκοτεινό όγκο που λέγεται bullying και που βρισκόταν πίσω από το γεγονός. Μπορεί να ακούγεται δυσοίωνο, αλλά οι άνθρωποι μάλλον θα συνεχίζουν να λειτουργούν έτσι - όχι απαραίτητα από αναλγησία, ο καθένας έχει τους δικούς του δαίμονες να παλέψει.
Εκείνο που μπορεί να αλλάξει ευκολότερα από τα στερεότυπα και τις συμπλεγματικές οικογένειες, είναι η ενημέρωση και η κατανόηση αυτών των ζητημάτων. Με απλά λόγια: πώς εκδηλώνεται το bullying, πώς μπορεί να προληφθεί και να αντιμετωπιστεί, ποιοι χαρακτήρες γίνονται συνήθως θύτες ή θύματα και τι ρόλο παίζει σε αυτό η οικογένεια.
Θέσαμε αυτές τις ερωτήσεις στους ανθρώπους που παίζουν κομβικό ρόλο στο φαινόμενο- στους ανθρώπους που γνωρίζουν όλες τις αποχρώσεις του bullying και του σχολικού εκφοβισμού, εκείνους που γίνονται το μάτι της κοινωνίας μέσα στους τέσσερις τοίχους της τάξης. Τους εκπαιδευτικούς.
Ο Kωνσταντίνος, αναπληρωτής δάσκαλος που φέτος είχε την τετάρτη δημοτικού, η Αναστασία, φιλόλογος σε φροντιστήριο, ο Αντώνης, χημικός σε δημόσιο γυμνάσιο και λύκειο, η Σμαράγδα, δασκάλα στην τρίτη δημοτικού και ο Γιώργος, αναπληρωτής εκπαιδευτικός ειδικής αγωγής καταθέτουν τη δική τους εμπειρία, απαντώντας στα ερωτήματα που όλοι θέλοιυμε να θέσουμε.
Πώς εκδηλώνεται το bullying μεταξύ των μαθητών;
Οι 5 εκπαιδευτικοί είναι κατηγορηματικοί: όλοι έχουν παρατηρήσει περιστατικά bullying, σε μικρότερη ή μεγαλύτερη ένταση. «Το καταλαβαίνεις από τα βλέμματα των παιδιών, διαφορα γελάκια όταν το παιδί μιλάει μέσα στην τάξη», λέει η Σμαράγδα. «Κάποιος μαθητής μπορεί να διατυπώσει μια απορία και να τον κοροϊδέψουν γι’ αυτό ή να σηκώσει το χέρι του και μετά να το κατεβάσει από φόβο για τα σχόλια», προσθέτει ο Αντώνης. Πολύ σημαντικό ρόλο παίζουν, σύμφωνα με το Γιώργο, και οι πληροφοριοδότες. «Οι φίλοι του θύματος ή ακόμα και άλλοι μαθητές στην τάξη, μιλάνε. Μπορεί να έρθουν να μου πουν ότι ο τάδε δέχεται bullying ή αυτά τα παιδιά μιλάνε άσχημα γι’ αυτόν το μαθητή. Τέτοιου είδους πληροφορίες δεν πρέπει με τίποτα να τις αγνοούμε».
Πώς μπορεί να προληφθεί ή/και να αντιμετωπιστεί το bullying;
«Ο εκπαιδευτικός δεν πρέπει απλώς να παραδίδει ένα μάθημα και να φεύγει. Προσπαθώ πάντα να παρατηρώ τους μαθητές και να αφήνω ανοιχτές διόδους επικοινωνίας με όλα τα παιδιά- να καλλιεργήσω την εμπιστοσύνη και το αίσθημα ότι μπορούν να μου μιλήσουν, αν τους συμβαίνει κάτι», λέει η Αναστασία. «Για παράδειγμα, σε περίπτωση κοροϊδίας μέσα στην τάξη, σταματάω το μάθημα και κάνω συζήτηση. Συζήτηση διαφορετική κάθε φορά, με απλά λόγια- τους καλώ να έρθουν στη θέση του άλλου, να εκτιμούν τις διαφορετικές ικανότητες και δεξιότητες του καθενός», προσθέτει η Σμαράγδα.
Στην περίπτωση που συνειδητοποιούν ότι πρόκειται για μια κατάσταση πιο βαθιά και οι 5 εκπαιδευτικοί προκρίνουν την επικοινωνία με τους δύο πόλους του bullying - τους θύτες και το θύμα.
«Χρειάζεται να ακουστούν οι φωνές και των παιδιών - θυμάτων και των παιδιών - θυτών αλλά και των υπόλοιπων παιδιών - παρατηρητών και να εκφράσουν, αν μπορούν, τι αισθάνονται γι' αυτό και γιατί είναι κακό να συμβαίνει. Ο δάσκαλος μπορεί να συντονίσει τη συζήτηση και να χρησιμοποιήσει παραδείγματα παιδιών που έχουν δεχτεί ή που ασκούν μπούλιγκ και να αναφέρει ποιες ήταν οι συνέπειες γι' αυτά», λέει ο Κωνσταντίνος. Ο Αντώνης, που αντιμετωπίζει τις μεγαλύτερες ηλικίες του λυκείου, σημειώνει ότι «δεν πιάνει πάντα η κουβέντα, γιατί οι θύτες το αρνούνται. “Δεν έκανα τίποτα”, λένε. Πρέπει να μιλήσεις και με φίλους τους, ή δημοφιλή άτομα στην τάξη, που σίγουρα γνωρίζουν τι συμβαίνει και μπορεί να τους αποτρέψουν και εκείνοι. Εκείνους μπορεί να τους ακούσουν και περισσότερο».
Όταν η συζήτηση φύγει από τους βασικούς πρωταγωνιστές, το ζήτημα πάει στη διεύθυνση. «Το συζητάς με άλλους συναδέλφους που είχαν την τάξη τα προηγούμενα χρόνια και με το διευθυντή. Στις συνελεύσεις μιλάμε περισσότερο για τέτοια θέματα, παρά για μαθησιακά», λέει η Σμαράγδα. «Στη συνέχεια το συζητάς με το σύλλογο, τον ψυχολόγο (αν υπάρχει), γίνονται συνελεύσεις και καλείς τους γονείς και των δύο πλευρών», προσθέτει ο Γιώργος.
Ποιοι χαρακτήρες γίνονται θύτες και ποιοι θύματα;
Εδώ, οι 5 εκπαιδευτικοί απαντούν μαζί, κλίνοντας, όσον αφορά τους θύτες σε δύο περιπτώσεις: τα παιδιά που είτε είναι παραμελημένα και έχουν αδιάφορους, απόντες γονείς είτε τα παιδιά που δέχονται βία στο σπίτι και την αναπαράγουν στο σχολικό περιβάλλον. «Έχουμε φαινόμενα bullying από την πρώτη δημοτικού», λέει η Σμαράγδα. «Η συμπεριφορά του παιδιού-θύτη είναι μια έκκληση για προσοχή, την οποία πιθανότατα δεν λαμβάνει από το σπίτι. Υπάρχουν βέβαια και οι περιπτώσεις των ‘νταήδων’ που έχουν μάθει έτσι από τους γονείς τους ‘είμαι ο καλύτερος και έχω αέρα αρχηγού», συμπληρώνει. «Οι θύτες είναι δυναμικοί χαρακτήρες και δημοφιλείς- έχουν αρκετούς ακόλουθους με αποτέλεσμα να συγκροτούν μια παρέα που ασκεί bullying στα αδύναμα παιδιά. Χωρίς την υποστήριξη αυτών των παιδιών, δε θα μπορούσαν να έχουν τέτοια συμπεριφορά, γιατί πολύ απλά θα έχαναν την αποδοχή τους, το ζητούμενο δηλαδή σε κάθε περίπτωση», προσθέτει ο Κωνσταντίνος. Πάντως, όλοι τονίζουν ότι το παιδί-θύτης θέλει εξίσου προσεκτική και ευαίσθητη μεταχείριση με το παιδί-θύμα.
Όσον αφορά τα θύματα bullying, οι υποψίες επιβεβαιώνονται: πρόκειται για κάθε πιθανή εκδοχή διαφορετικότητας. «Υπάρχουν αυτές που ονομάζω εγώ ως ‘ομάδες υψηλού κινδύνου’ και στρέφω την προσοχή μου σε αυτές από πριν», λέει ο Γιώργος. Ποιοι είναι οι παράγοντες διαφορετικότητας; Η εθνικότητα, η σεξουαλικότητα, η σωματική διάπλαση (ή κάποιας μορφής αναπηρία), οι χαμηλές επιδόσεις και ο ίδιος ο χαρακτήρας. «Στο δημοτικό παίζει ρόλο και η επίδοση στα αθλήματα. Αν κάποιο αγόρι, για παράδειγμα, δεν είναι καλό στο ποδόσφαιρο ή δεν παίζει καν ποδόσφαιρο- μπορεί να στοχοποιηθεί», λέει η Σμαράγδα, ενώ ο Αντώνης σημειώνει ότι υπάρχουν και εξαιρέσεις: καλοί και δημοφιλείς μαθητές μπορεί ενίοτε να στοχοποιηθούν λόγω ζήλιας. «Σε κάθε περίπτωση, είναι παιδιά που δείχνουν αδύναμα, που οι άλλοι νιώθουν ότι βρίσκουν πάτημα να τα προσβάλλουν», τονίζει η Αναστασία.
Τι ρόλο παίζει σε αυτό η οικογένεια;
Η απάντηση είναι ομόφωνη: καταλυτικό. Τον πρώτο και τον τελευταίο και μάλιστα, εδώ το βάρος δίνεται περισσότερο στους γονείς του θύτη. Οι περισσότεροι έχουν απαντήσει περιγράφοντας το προφίλ του: αδιάφοροι, απόντες γονείς. «Είναι χαρακτηριστικό ότι, ειδικά με την πάροδο των χρόνων, όλο και λιγότεροι γονείς έρχονται να ρωτήσουν για την πρόοδο των παιδιών- σχεδόν δεν έρχονται να πάρουν τους ελέγχους», λέει ο Αντώνης.
Από την άλλη, ο Γιώργος υποστηρίζει ότι πολλοί γονείς θυμάτων εθελοτυφλούν σε τέτοια περιστατικά. «Δεν ξέρουν οι ίδιοι πώς να αντιμετωπίσουν τη διαφορετικότητα του παιδιού τους επειδή ζουν με στερεότυπα, δεν επιβραβεύουν το παιδί, δεν καλλιεργούν αυτοπεποίθηση». «Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει επικοινωνία. Είναι δυνατόν να βιώνει μια κατάσταση το ίδιο σου το παιδί και να μην το έχεις αντιληφθεί; H ψυχολογική κατάσταση του παιδιού φαίνεται στα μάτια του, στη συμπεριφορά του», σημειώνει η Αναστασία.
Βέβαια, υπάρχουν και οι περιπτώσεις όπου οι γονείς είναι το ίδιο ανεξέλεγκτοι με τα παιδιά. Η Σμαράγδα περιγράφει ένα δικό της περιστατικό, όπου σε μία συνέλευση, οι γονείς θύτη και θύματος εξαπέλυαν κατηγορίες και προσβολές ενώπιον του διευθυντή- διαιτητή. «Η οικογένεια του παιδιού - θύματος, αρκετές φορές αντιδρά επιθετικά προς το παιδί - θύτη και την οικογένειά του αλλά και προς το ίδιο το σχολείο», συμπληρώνει ο Κωνσταντίνος, με αποτέλεσμα τα πράγματα να περιπλέκονται ακόμα περισσότερο.
Σε ένα ζήτημα με τόσο βάθος, το μόνο επιμύθιο που μοιάζει άξιο είναι μια καταληκτική ερώτηση. Τι μπορεί να συμβεί για να περιοριστεί το φαινόμενο;
«Μιλήστε με τα παιδιά σας», λέει η Σμαράγδα. «Στην πρώτη συνάντηση γονέων, στην αρχή της χρονιάς είναι αυτό που τονίζω. Ακόμη κι αν έχετε μόνο 10 λεπτά μέσα στη μέρα, αφιερώστε τα στο να μιλήσετε με το παιδί σας». Τα σεμινάρια τόσο για τους γονείς όσο και για τους εκπαιδευτικούς είναι μια κίνηση που προκρίνει και ο Γιώργος. Μάλιστα, εκείνος προτείνει κάτι ακόμα- να διοργανώνονται θεματικές ενότητες στο σχολείο, για θέματα όπως ο ρατσισμός και η ομοφυλοφιλία, στις οποίες να συμμετέχουν ενεργά τα παιδιά. Σε αυτό συμφωνεί η Αναστασία, σημειώνοντας ότι «ειδικά τα μεγάλα παιδιά δε συγκινούνται με μια απλή συζήτηση. Θέλουν κάτι παραπάνω, ένα πρώην θύμα να τους μιλήσει, θέλουν κάτι να τα ταρακουνήσει». Ο Αντώνης, τονίζει και το ζήτημα του σχολικού ψυχολόγου- να υπάρχουν κονδύλια ώστε να είναι πάντα εκεί ένας ειδικός, που μπορεί να βοηθήσει σε τέτοιες καταστάσεις.
Πίσω από επιχειρήματα, προτάσεις και μαρτυρίες, μια συνειδητοποίηση διατρέχει σαν κόκκινο νήμα όλες τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών και τις πιο μύχιες υποψίες μας. Το πρόβλημα ξεκινά, σε μεγάλο βαθμό, από τον πιο σκληρό πυρήνα κοινωνικής οργάνωσης. Στην οικογένεια είναι ο στόχος.
