Εικαστικός, ποιητής, videographer και ακαδημαϊκός ο Βασίλης Ψαρράς καταπιάνεται με προοδευτικές και μεταμοντέρνες ιδέες στο έργο του. Από την έννοια του flaneur ως τις σύγχρονες "θαλασσογραφίες", performances εντός της θάλασσας, έναν τόπο κι ένα "υλικό" που λίγοι καλλιτέχνες (συγκριτικά) έχουν εξερευνήσει. Τα έργα του έχουν συμμετάσχει σε διεθνή φεστιβάλ τέχνης, ομαδικές εκθέσεις σε πολιτιστικά ιδρύματα στην Ευρώπη και Αμερική. Ο Βασίλης Ψαρράς είναι επίσης Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Παραστατικών και Ψηφιακών Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
-Θα θέλατε να μας εξηγήσετε την έννοια του flaneur με την οποία έχετε καταπιαστεί στο έργο σας;
Πράγματι, ο πλάνητας αποτελεί μια έννοια-σταθμό για την προσωπική και καλλιτεχνική μου πορεία, με την οποία πρωτοήρθα σε επαφή το 2010 στο Λονδίνο, μέσα από διάφορα κείμενα συγγραφέων. Ήρθε σχετικά νωρίς, στα πρώτα βήματα της καλλιτεχνικής μου πορείας, αλλά αποτέλεσε ένα πρίσμα σκέψης και πράξης με ποικίλες αποχρώσεις μέσα στα χρόνια.
Τι μπορεί να είναι ο πλάνητας; Έχει σίγουρα μια μαγεία αλλά αποτελεί μεγάλη συζήτηση καθώς μέσα στις εποχές μπορεί να πάρει την μορφή πολλών προσώπων σε ποικίλα πλαίσια. Η έννοια του πλάνητα (flaneur) εμφανίζεται τον 19ο αιώνα, με κύριο εκφραστή τον Charles Baudelaire, σκιαγραφώντας έναν περιπλανώμενο λάτρη του φευγαλέου, έναν παρατηρητή του μοντέρνου και των αλλαγών του δημοσίου χώρου, έναν γνώστη της αστικής λεπτομέρειας. Έχει ενδιαφέρον πως ο Walter Benjamin, τον περιγράφει ως έναν "βοτανολόγο της ασφάλτου" ο οποίος χαρτογραφεί και αναδεικνύει κοινωνικούς αστερισμούς και θραύσματα του αστικού φαινομένου. Προηγούμενες αφετηρίες μπορούν να ιδωθούν στον συγγραφέα Edgar Allan Poe και το έργο Ο Άνθρωπος του Πλήθους (1840). Αποτελεί έως και σήμερα μια πολυδιάστατη έννοια στον χώρο του πολιτισμού και των ανθρωπιστικών σπουδών, με μεγάλο ενδιαφέρον από καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, κοινωνιολόγους, ποιητές, συγγραφείς, γεωγράφους κ.α., ενώ πρέπει να σημειώσουμε πως συχνά ο πλάνητας μπορεί να ιδωθεί και στον κινηματογράφο.
Από τo 2010 η έννοια του flaneur και συνολικότερα της περιπατητικής πράξης ως αισθητική, επιτελεστική και γλυπτική διαδικασία στον δημόσιο χώρο της πόλης, επηρέασε μεγάλο ποσοστό του σώματος της καλλιτεχνικής και ερευνητικής δουλειάς μου. Η εξερεύνηση ενός υβριδικού πλάνητα της μεταμοντέρνας πόλης του 21ου αιώνα υπήρξε και η διδακτορική διατριβή μου στο Goldsmiths University ofLondon. Με άλλα λόγια μια ταλαντευόμενη σχέση μεταξύ περπατήματος, γραφής και σκέψης που πάντα θεωρούσα την πόλη και το μυαλό ως τοπία με δυνητικό, εφήμερα, προσωπικά και οικουμενικά την ίδια στιγμή. Ως εκ τούτου, αρκετά από τα έργα μου είναι περιπατητικά ποιήματα όπου οι λέξεις, τα βήματα, οι συντεταγμένες και τα αντικείμενα μπλέκονται σε μια in situ χειρονομία. Ο Baudelaire περιγράφει τον καλλιτέχνη-πλάνητα ως κάποιον που προσπαθεί συνεχώς να ‘διυλίσει το αιώνιο από το παροδικό’. Ίσως αυτή η φράση περιγράφει συχνά την προσέγγισή στα έργα μου μέσα από μια ανάδειξη αστικών ποιητικών με κύρια αφετηρία την έννοια της μετάβασης. Η μετάβαση ως διαδικασία που μας εσωκλείει: το εφήμερο σώμα, το μυαλό, το μέρος: η λεπτή ατμόσφαιρα του εδώ και τώρα.
-Πώς θα περιγράφατε απλά την έννοια της performance ως μορφή τέχνης σε όσους ενδεχομένως δεν είναι εξοικειωμένοι με αυτή;
H τέχνη της performance έχει ως αφετηρία τις πρωτοπορίες των αρχών του 20ού αιώνα. Η performance art είναι μια εφήμερη, αποϋλοποιημένη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, όπου ο καλλιτέχνης διαμορφώνει την επιτελεστική χειρονομία ως μια δυναμική γλυπτική διαδικασία χρόνου, χώρου, κοινού – δεν είναι ηθοποιός, δεν υποδύεται κάποιον χαρακτήρα. Η φράση του ανθρωπολόγου Victor Turner ίσως βοηθάει ακόμα περισσότερο: performance is making, not faking!
Προσωπικά, την κατανοώ ως ένα σωματικό ποίημα που σμιλεύεται σταδιακά χωρίς να γνωρίζεις το τέλος, ενώ η πρώτη ύλη είναι το υποσυνείδητο, η μνήμη, το τραύμα. Ιστορικά, στις πρώτες τρεις δεκαετίες του 20ου αιώνα συναντάμε τα επιδραστικά παραδείγματα των ντανταϊστικών απαγγελιών ποίησης, των φουτουριστικών βραδιών με τα προκλητικά δρώμενα που στόχευαν στην ενεργοποίηση του κοινού, ενώ κατά την διάρκεια των δεκαετιών 1950-1970 η μορφή τέχνης ανοίγεται σε ένα μεγαλύτερο κοινό (μέσα από τα κινήματα του Fluxus και της Εννοιολογικής Τέχνης) με μεγάλες περιπτώσεις δημιουργών όπως ο Yves Klein, ο Jackson Pollock, η Marina Abramovic, ο Joseph Beuys, η Carole Schneemann, o AllanKaprow, η Anna Mendieta ανάμεσα σε ποικίλα παραδείγματα και εποχές.
Τελικά ίσως μπορούμε να καταλάβουμε ένα έργο performance art ως μια δράση σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, μια εφήμερη συνθήκη όπου το σώμα είναι το βασικό μέσο δημιουργίας σε συνδυασμό με τον χώρο, τα αντικείμενα, την διάρκεια της πράξης, την πιθανή συμμετοχή του κοινού αλλά και τις διάφορες τεχνολογίες τεκμηρίωσης του γεγονότος (βίντεο, φωτογραφία κ.α.)
-Ένας άλλος πυλώνας στη δουλειά σας, τα τελευταία χρόνια, είναι η ποίηση. Οι λέξεις. Πώς ξεκίνησε η ενσωμάτωσή τους στη δουλειά σας και πώς πληροφόρησε και εξέλιξε το έργο σας. Τι σας προσέφερε δηλαδή δημιουργικά;
Υπάρχει μια σιωπηλή δύναμη στον τρόπο που λειτουργούν οι λέξεις. Όχι φλύαρη, ούτε επιπόλαιη. Αν μια φράση βρεθεί στο κατάλληλο χωροχρονικό πλαίσιο μπορεί να έχει την ίδια άγρια ομορφιά με τον τρόπο που το χορτάρι σπάει την άσφαλτο. Στα έργα μου είναι μια προσωπική ελάχιστη μονάδα φωτός, μια ασαφής φράση-αφετηρία που ανοίγει μια χαραμάδα στο εσωτερικό. Από τις πρώτες δημιουργίες μου, ο λόγος παίζει σημαντικό ρόλο σε συνδυασμό με την περιπατητική διαδικασία, το σώμα και την πόλη όμως μάλλον η πρώτη φορά που απέκτησε την θέση του ήταν στο έργο Urban Halo, ως ένας εσωτερικός μονόλογος, που έκανα κατόπιν πρόσκλησης από την Στέγη Ιδρύματος Ωνάση για την έκθεση Visual Dialogues 2013, στο πλαίσιο του έτους Καβάφη. Την επόμενη χρονιά άρχισα να γράφω την πρώτη μου ποιητική συλλογή με τίτλο Τούνδρα (Εκδόσεις Πηγή) η οποία έκανε ορατό το ενδιαφέρον μου για την σχέση ποίησης, πόλης και γεωγραφικής σκέψης. Μια προσπάθεια χρήσης της αρχιτεκτονικής της πόλης για να προσεγγιστεί μια αρχιτεκτονική της ψυχής. Από τότε, τα τελευταία 7 χρόνια η καλλιτεχνική μου πράξη βρίσκεται συχνά στις συγκλίσεις βίντεο-ποίησης και performance όπου κάποιες φορές υπάρχει μια προσωπική ποιητική φράση-αφετηρία που πυροδοτεί μια σιωπηλή σωματική χειρονομία στον δημόσιο χώρο της πόλης.
Στην σειρά έργων Territorial Poetics (Εδαφικές Ποιητικές) η προσωπική φράση "κάθε μέρα ξαναχαράσσουμε στο όνομα της εξιλέωσης" από την συλλογή Τούνδρα πέρασε από την σελίδα στον χώρο δημιουργώντας μια κειμενική εγκατάσταση από neon στον χώρο του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης για την έκθεση Περιφράξεις-Διασχίσεις (2019). Η ίδια φράση βιώνεται σωματικά μέσα από την μεγάλης διάρκειας τοποειδική performance στον δημόσιο χώρο Territorial Poetics (II: Unfolding) όπου έσπρωξα σιωπηλά επί ώρες ένα μεγάλο ρολό χαρτί στο εγκαταλελειμμένο σιδηροδρομικό δίκτυο της Πελοποννήσου. Ένα παλιό σιδηροδρομικό δίκτυο μπορεί να είναι ταυτόχρονα ένα μέρος όπου η κίνηση είναι απούσα όπως ο ίδιος του ο χαρακτήρας δημιουργεί μια γραμμή με δυνητικό όπου κάτι μπορεί να ξαναμπεί στις ράγες.
Κάποιες φορές η ελπίδα μπορεί να παίρνει την μορφή τέτοιων καθημερινών υλικών γύρω μας. Σε μεταγενέστερα έργα με ενδιέφερε η δυναμική σχέση κειμένου-γεωγραφικών συντεταγμένων και θάλασσας. Η θάλασσα ως νέα σελίδα! Σε άλλα έργα όπως το Curate our Traumas (2021), η φράση γίνεται μια εγκατάσταση από καθρέφτη ως σιωπηλό σχόλιο στον τοίχο του MoMUSΠειραματικού Κέντρου Τεχνών, ενώ στο έργο Islet (2021) δημιούργησα μια εφήμερη χειρονομία φωτός - μια θαλάσσια performanceμετάδοσης της ποιητικής φράσης "αυτό που κρύβεται θέλει να φανεί" μέσω φωτεινών σημάτων Morse από μια βάρκα στο βάθος της θάλασσας προς την ακτή. Οι λέξεις έχουν ελευθερία ειδικότερα όταν βγαίνουν στον χώρο, αποκτούν διαστάσεις, υφή και τροχιές με διαφορετικά μέσα.
-Στα τελευταία έργα σας έχετε ασχοληθεί με τη θάλασσα ως "υλικό". Πώς κάνατε αλήθεια αυτή τη μετάβαση από τη στεριά στη θάλασσα; Θα θέλατε να μας τα περιγράψετε και να μας πείτε πώς πληροφόρησε το νερό τα έργα και τις ιδέες σας;
Τα τελευταία δύο χρόνια με απασχολεί πέραν του δημόσιου χώρου και η σχέση χερσαίου και θαλάσσιου, αυτή η μεταιχμιακή επιπλέουσα συνθήκη που εμπλέκει το νερό, το σώμα, την ποίηση, τις γεωγραφικές συντεταγμένες και τις τεχνολογίες γεωγραφικής θέσης.
Παρά το γεγονός πως η ματιά μου υπήρξε από την αρχή αρκετά συνδεδεμένη με την πόλη και το αστικό φαινόμενο, είναι ενδιαφέρον πως η θάλασσα μπορεί να εντοπιστεί σε πρωτόλεια έργα μου! Ένα παράδειγμα είναι το Rebirth (2008), μια in τοποειδική performance για κάμερα στην προβλήτα του Μον-Ρεπό της Κέρκυρας, παρουσιασμένη ως ένα τρίπτυχο βίντεο εγκατάστασης όπου η θάλασσα αποτέλεσε πρώτη ύλη αλλά και φόντο για τον performer που περπάτησε προς αυτή και εμβυθίστηκε ως μια μεταφορά μιας αναγεννητικής διαδικασίας. Παρόλα αυτά, η ιδέα της θάλασσας ως πρώτη ύλη για την σύγχρονη καλλιτεχνική πράξη ξύπνησε μέσα μου στις αρχές του 2020 προετοιμάζοντας το έργο μου Objects in Odysseys, για την έκθεση Images of a Floating World, στο Φεστιβάλ Πριμαρόλια (Αίγιο). Στην συγκεκριμένη έκθεση υπήρξα τόσο συμμετέχων καλλιτέχνης όσο και στην επιμελητική ομάδα, ως εκ τούτου ήρθα από την αρχή κοντά με το επιμελητικό πλαίσιο όπου η θάλασσα και η επιπλέουσα κατάσταση ως οικουμενικές μεταφορές επηρέασαν την σκέψη μου. Η εικόνα των μηνυμάτων σε μπουκάλια ανά τους αιώνες μαζί με την ιδέα της Οδύσσειας υπήρξαν μια συγκινητική αφετηρία. Η πρόθεση να πεις την σκέψη σου, να αποκτήσει πανιά και να ταξιδέψει ως μήνυμα, να επικοινωνήσεις με το μεγάλο, το ακατανόητο.
Το 2020, στο έργο Objects in Odysseys θεώρησα την θάλασσα ως συν-διαμορφωτή, μια εν κινήσει ρευστή χειρονομία διαρκείας μεταξύ του δημιουργού και της θάλασσας. Τι αντικείμενα συνθέτουν μια Οδύσσεια; Ξύλο, ύφασμα, δίχτυ, σωσίβιο, φόβοι, ευχές και προσωπικά φυλαχτά; Οι προεκτάσεις με την σημερινή εποχή είναι πολλές, δημιουργώντας κοφτερές μεταφορικές προσεγγίσεις. Ομολογώ πως υπήρξε δυσκολία να αποδεχτώ πως το έργο έφευγε από τα χέρια μου και προσκαλούσα το τυχαίο σε έναν πιθανό διάλογο. Η ποιητική φράση εγγράφτηκε πάνω σε ύφασμα και χωρίστηκε σε δύο μικρά αντικείμενα με ενσωματωμένο GPS πριν την αφήσω στην θάλασσα την ημέρα της performance. Το ποίημα φεύγει από την παθητικότητα της σελίδας και επιτελείται από την ίδια την θάλασσα, τα ρεύματα και τα κύματά της – οι λέξεις είχαν πια συντεταγμένες, ήταν ιδέες σε οδύσσειες, προς άγνωστους αναγνώστες. Οι λέξεις και τα νοήματα ανέπτυξαν μια δυναμική σχέση με τον προορισμό τους και την μορφολογία της εκάστοτε ακτής που ξεβράστηκαν.
Η performance πραγματοποιήθηκε με την χρήση βάρκας στα ανοιχτά της θάλασσας ένα πρωινό, όπου και αφέθηκαν οι φράσεις προς Ανατολή και Δύση. Το έργο πυροδότησε μέσα μου μια σειρά από ιδέες και νέα ερωτήματα σχετικά με την σχέση χειρονομίας-θάλασσας και τεχνολογίας, αλλά και της άρρηκτης σχέσης καλλιτέχνη και θάλασσας. Το μετέπειτα έργο Islet υπήρξε μια εφήμερη performance σε βάρκα στα ανοιχτά της θάλασσας όπου μεταδόθηκε προς την ακτή μέσω φωτεινών σινιάλων του Κώδικα Morse, η προσωπική φράση "what is hidden needs to beseen". Με ενδιέφερε αρκετά η δημιουργία μιας επιπλέουσας φωτεινής κατάστασης ως νησίδα νοήματος. Μια απαλή μονάδα φωτός, ως άλλη πυγολαμπίδα, που σιωπηλά προσπαθεί να επικοινωνήσει. Είναι ενδιαφέρον πως ο φιλόσοφος Didi-Huberman στο ‘Η Επιβίωση των Πυγολαμπίδων’ (2018) αναφέρει τις πυγολαμπίδες και το απαλό φωτεινό σινιάλο τους ως μια συνθήκη που έρχεται σε αντίθεση με το εκτυφλωτικό φως των σύγχρονων κοινωνιών που ισοπεδώνει και καίει.
-Ποια είναι τα επόμενα βήματα; Στεριά ή θάλασσα;
Ναι, στεριά! Τους τελευταίους μήνες δούλευα μια νέα ιδέα κατόπιν πρόσκλησης στην επερχόμενη έκθεση Under/Mining (Εκ-Μετάλλευσις), που θα πραγματοποιηθεί τέλος Οκτωβρίου στην Κύπρο, σε επιμέλεια των Gabriel Koureas, Herman B. Mendolicchio και Γιώργος Λάζογλου, από την Σχολή Καλών Τεχνών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Λεμεσού, με την Αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού της Κύπρου. Η έκθεση θα φιλοξενήσει νέα έργα 10 καλλιτεχνών από την Αμερική, την Ελλάδα, την Κύπρο και την Μάλτα και θα πραγματοποιηθεί στο χωριό Καλαβασός, ένα μέρος με πολύ μεγάλη εξορυκτική ιστορία λόγω των μεταλλείων του από την αρχαιότητα. Το νέο έργο εκεί φέρνει κοντά το αντικείμενο της σημαίας, την ποίηση, το χώμα και τον χαλκό - και έχει ιστορικές, γεωλογικές και αποικιοκρατικές αφετηρίες καθώς εμπνέομαι από την φράση/καταδίκη damnatio ad metalla η οποία στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ισοδυναμούσε με σκληρή εργασία και θάνατο στα μεταλλεία.
Σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο και την συζήτηση.
Ακολουθήστε το Womantoc στο Instagram
