Τι σημαίνει να είσαι γυναίκα συγγραφέας σήμερα; Υπάρχει «γυναικεία» και «ανδρική» λογοτεχνία; Μπορεί η λογοτεχνία να συμβάλει στο κίνημα #metoo; Σε μια εποχή που τα γυναικεία ζητήματα παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρα, ζητήσαμε από τρεις Ελληνίδες συγγραφείς, τη Ζυράννα Ζατέλη, την Αμάντα Μιχαλοπούλου και την Έρση Σωτηροπούλου, να μας μιλήσουν για τον σύγχρονο φεμινισμό αλλά και για τη συγγραφή στην εποχή των social media. Αφορμή στάθηκε μια ανοιχτή συζήτηση, που έγινε τη Δευτέρα 3/12 στην Ελληνοαμερικανική Ένωση για θέματα έμφυλης ταυτότητας, στο πλαίσιο της διοργάνωσης «Αθήνα 2018-Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου» του Δήμου Αθηναίων. Απολαύστε τις απαντήσεις τους.
Ποιες ιδιαίτερες προκλήσεις έχει να αντιμετωπίσει μια γυναίκα συγγραφέας σήμερα, στην εποχή των social media και της ψηφιακής υπερπληροφόρησης; Πώς μπορεί το βιβλίο να γίνει το αντίπαλο δέος του κινητού;
Ζυράννα Ζατέλη: «Ό,τι λίγο-πολύ έχει να αντιμετωπίσει και ένας άντρας συγγραφέας, και γενικώς η συγγραφή, το βιβλίο ως οντότητα, ως ψυχική και αισθητική ανάγκη. Ασφαλώς και παίρνω είδηση τι γίνεται γύρω μου με την ψηφιακή υπερπληροφόρηση, αλλά δεν συμμετέχω σ’ αυτό το ελκυστικό μάλε-βράσε. Πολύ ελκυστικό όπως φαίνεται και ακαταμάχητο, μέχρι να σε αδειάσει από ουσία. Με το χέρι γράφω πάντα και σε μια παλαίμαχη ηλεκτρική γραφομηχανή. Πρόκειται για προσωπική επιλογή, τίποτα παραπάνω τίποτα λιγότερο. Και καθόλου δεν εννοώ πως είμαι κατά της τεχνολογίας. Ωστόσο η κατάχρηση μάς έχει φάει και είναι αυτή που καταργεί την χρήση.
»Έχουμε παραδοθεί αμαχητί στην κατάχρηση, στον συρμό, στον αλαλαγμό, ζούμε όσο πιο έντονα γίνεται μια απίστευτη ρηχότητα.
»Τι να ζηλέψω απ’ όλο αυτό; Εννοείται πως υπάρχουν και εξαιρετικά sites, χρήστες με επίγνωση και άρθρα που χαίρεσαι να τα διαβάζεις. Μιλάμε όμως για μια γενική, εξόχως αποκαρδιωτική εικόνα, οι εξαιρέσεις είναι πάντα εξαιρέσεις. Όσο για το αντίπαλο δέος που λέτε, θέλω να πιστεύω ότι εντάσσεται κι αυτό λίγο-πολύ στις ατομικές ευθύνες. Ας κάνουμε καλά την δουλειά μας ως συγγραφείς, όσο καλύτερα μπορούμε -αυτό κι αν είναι επαναστατική πράξη-, και τα υπόλοιπα θα κριθούν στον μακρύτερο χρόνο».
Έρση Σωτηροπούλου: «Η παγίδα των social media είναι η ψευδαίσθηση που δίνουν ότι συμμετέχεις σ’ ένα παγκόσμιο πάρτυ επικοινωνίας, ενώ στην ουσία ο άνθρωπος σήμερα είναι πιο μόνος από ποτέ. Αυτή λοιπόν η επίφαση ανθρώπινης επαφής που μοιάζει με την κινούμενη άμμο, ισχύει για όλους, άντρες και γυναίκες».
Αμάντα Μιχαλοπούλου: «Η πρόκληση είναι πάντα η ίδια: πώς να γράφεις καλή λογοτεχνία».
Υπάρχει «γυναικεία» και «ανδρική» λογοτεχνία; Ή αυτός ο διαχωρισμός είναι ένα ακόμα στερεότυπο;
Ζ. Ζ.: «Αν δούμε την λογοτεχνία σαν ένα μωσαϊκό, δεν νομίζω πως έχει νόημα να λέμε ότι αυτό το κομμάτι είναι γυναικείο, εκείνο είναι ανδρικό κ.ο.κ. Το ύφος σε ένα βιβλίο δεν έγκειται κατά την γνώμη μου στο αν είναι άνδρας ή γυναίκα αυτός/αυτή που το έγραψε, αλλά στο ίδιο το κείμενο, σε αυτό που βγαίνει από το άτομο πάνω στο χαρτί και κάνει την διαφορά.
»Το ύφος είναι ό,τι πιο μύχιο διαθέτει ένας συγγραφέας και ως εκ τούτου έχει να κάνει, πάντα κατά την γνώμη μου, με το βαθύτερο σκίρτημα της ύπαρξης παρά με το φύλο.
»Δεν αγνοώ βεβαίως πως υπάρχουν βιβλία γραμμένα από καθαρά γυναικεία σκοπιά προκειμένου να υπηρετήσουν μια ιδέα, να αφυπνίσουν συνειδήσεις, όπως λέμε, και οτιδήποτε σχετικό, μα κάτι τέτοιο δεν νομίζω πως αφορά την «μυθική» φύση της αφήγησης. Ανήκει μάλλον στην κοινωνιολογία της λογοτεχνίας, και σε τελευταία ανάλυση δεν καθαγιάζεται ένα βιβλίο μόνο και μόνο επειδή γράφτηκε από γυναίκα. Εφ’ όσον όμως το αξίζει, τι πιο δίκαιο. Με άλλα λόγια, υπάρχουν άξιοι και λιγότερο άξιοι τεχνίτες ανεξαρτήτως φύλου».
Ε.Σ.: «Η ιδιαιτερότητα του φύλου στη λογοτεχνία με αφήνει αδιάφορη. Μερικά βιβλία της Πατρίσια Χάισμιθ θα μπορούσε να τα έχει γράψει άνδρας, ενώ ο μονόλογος της Μόλλυ Μπλουμ του Τζόις είναι καθαρά γυναικείος λόγος. Δεν ταυτίζεται η προσωπική φύση με το έργο. Όπως δεν ταυτίζεται ο χαρακτήρας του συγγραφέα με τα βιβλία του. Υπάρχει καλή και κακή λογοτεχνία. Βιβλία γραμμένα με ταλέντο και ειλικρίνεια και βιβλία ψεύτικα».
Α.Μ.: «Το ενδιαφέρον είναι ότι ο όρος γυναικεία λογοτεχνία χρησιμοποιείται υποτιμητικά. Συνδέεται με τη συναισθηματολογία και με την υστερία. Άρα αξιοποιεί το στερεότυπο. Ασφαλώς οι καλοί συγγραφείς είναι ερμαφρόδιτα πλάσματα, μπαινοβγαίνουν στα φύλα, κατ'εικόνα του/της Ορλάντο της Βιρτζίνια Γουλφ- τη μεγαλύτερη μεταφορά για το φύλο στην ιστορία της λογοτεχνίας».
Ο φεμινισμός παραμένει επίκαιρος; Αν ναι, ποια είναι σήμερα τα βασικά του ζητήματα; Πώς μπορεί η λογοτεχνία να συμβάλει στο κίνημα #metoo;
Ζ.Ζ. «Ο φεμινισμός υπήρξε μια ιστορική αναγκαιότητα και γνωρίζουμε όλοι τους λόγους και την συμβολή του στην χειραφέτηση των γυναικών. Φοβάμαι ωστόσο πως στις μέρες μας κινδυνεύει να θεωρηθεί, και όχι αδίκως πάντα, "χαμένος στην μετάφραση". Το μέτρο, βλέπετε, το πιο εύκολο πράγμα είναι να χάσουμε το μέτρο. Κι εκεί που κάποιοι πρωτοπόροι αγωνίστηκαν για την ισότητα των φύλων, αφήσαμε να ξεφυτρώσει αίφνης η αντιπαλότητα κι ένας ανταγωνισμός που μας πήγε αλλού γι’ αλλού. Ειδικά στις δυτικές κοινωνίες, οι άλλες έχουν ακόμα πολύ δρόμο. Απ’ την άλλη, ακριβώς επειδή υπάρχουν πραγματικά δραματικές περιπτώσεις κακοποίησης γυναικών (και όχι μόνο), αυτή η ιστορία του #metoo που ξεπήδησε στα πέριξ του Χόλλυγουντ κι έχει πάρει διαστάσεις υστερίας, τείνει να ευτελίσει το όλο ζήτημα.
»Νομίζω πως σκάνε ένα-ένα τα αποστήματα μιας βαθύτερης νόσου.
»Μακάρι να ‘ναι προς εξυγίανση επιτέλους, ωστόσο η όλη φτιαξιά της κοινωνίας ποτέ δεν δημιούργησε τόσα αδιέξοδα για να βρεθεί μπροστά σε τέτοια σύγχυση και θολούρα. Το ανθρώπινο είδος, μεταφράζοντας στρεβλά την όποια "υπεροχή" του απέναντι στα υπόλοιπα όντα και αφανίζοντας μέσα σε τέσσερις μόνο δεκαετίες το 60% χλωρίδας και πανίδας του πλανήτη, απορεί τώρα πώς φτάσαμε εδώ που φτάσαμε. Αν δεν μάθουμε απ’ την αρχή να σκεφτόμαστε, να δουλεύουμε και ν’ αγαπάμε, και να συναισθανόμαστε, ας πάμε στο καλό να ησυχάσουμε. Μπορεί να είναι και νομοτελειακό».
Ε.Σ.: «Το φεμινιστικό κίνημα είναι όχι μόνο επίκαιρο, αλλά αναγκαίο. Πολύ εύκολα έχουν ξεχαστεί οι αγώνες των πρώτων φεμινιστριών. Η ισότητα παραμένει ζητούμενο, παρά τα όσα έχουν επιτευχθεί. Όσο για το κίνημα #metoo που ήταν τόσο σημαντικό γιατί έδωσε φωνή στα θύματα σεξουαλικής κακοποίησης, φοβάμαι ότι μπορεί να καταλήξει σε ένα ακόμη οχυρό πολιτικής ορθότητας και νεοσυντηρητισμού».
Α.Μ.: «Ο φεμινισμός ξαναείναι επίκαιρος επειδή σήμερα υπάρχει η επίφαση της ισότητας, των ίσων ευκαιριών και της δίκαιης εκπροσώπησης των φύλων, πράγμα που είναι μια μεγάλη μπαρούφα. Το #metoo παρότι εξώκειλε στην υπερβολή μας βόηθησε να αντιληφθούμε και ζητήματα που περνούσαν απαρατήρητα. Ο νους μου πάει στο εξαίσιο δοκίμιο της Ρεμπέκα Σόλνιτ "Men Explain Things to Me". Υπάρχει μισογυνισμός στη λογοτεχνία, αλλά μόνο στην μέτρια και στην κακή λογοτεχνία.
»Η μεγάλη λογοτεχνία δεν είναι συντηρητική, ούτε μικροαστική, είναι ένα από τα λίγα πεδία ελεύθερης σκέψης που μας έχουν απομείνει.
»Μια αρχή σχετικά με το #metoo θα ήταν να σκεφτόμαστε περισσότερο όταν μας ζητούν να αναφέρουμε ονόματα συγγραφέων που μας καθόρισαν. Θα παρατηρήσετε ότι συνήθως οι λίστες αυτές είναι γεμάτες με ονόματα ανδρών. Αποκλειστικά. Σαν να μην πέρασαν από αυτό τον κόσμο η Κάθριν Μάνσφιλντ, η Τζήν Ρυς, η Κλαρίσε Λισπέκτορ, η Μαργαρίτα Καραπάνου, η Έντνα Ο Μπράιαν, η Ανν Κάρσον».
Ποια είναι η αγαπημένη σας ηρωίδα από δικό σας βιβλίο ή βιβλίο άλλου συγγραφέα;
Ε.Σ.: «Η Albertine του Προυστ που όπως ξέρουμε την εμπνεύστηκε από τον σωφέρ και φίλο του Αλφρέντ Αγκοστινέλλι. Από τα δικά μου βιβλία, η Εύα από το ομώνυμο μυθιστόρημα. Μια νέα γυναίκα που μέσα σε μια νύχτα έρχεται αντιμέτωπη με τους φόβους και τις κρυφές επιθυμίες της».
Α.Μ.: «Η Κασσάνδρα της Καραπάνου, το πιο αντισυμβατικό κορίτσι της νεοελληνικής λογοτεχνίας. H 19χρονη Χόλυ Γκολάιτλι του Τρούμαν Καπότε, η Μαντάμ Σοσά του Τόμας Μαν, οι δυο σοβαρές κυρίες της Τζέιν Μπόουλς, η ερωμένη του Στόουνερ, στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Τζόν Ουίλιαμς. Τα κορίτσια στην ποίηση της Όλγας Παπακώστα, οι ερωτικές γυναίκες της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, οι μητέρες στην ποίηση της Aλίσια Στάλινγκς. Από τις δικές μου ηρωίδες επιστρέφω συχνά στη Γυναίκα του Θεού, την έχω στην καρδιά μου».
