Στις 28 Δεκεμβρίου του 2004 πέθανε η Σούζαν Σόνταγκ, η «σκοτεινή κυρία» των αμερικανικών γραμμάτων και η πιο σημαντική Νεοϋορκέζα διανοούμενη της γενιάς της. Στα Ημερολόγιά της (Περί εαυτού), η κορυφαία Αμερικανίδα συγγραφέας και ακτιβίστρια ασχολείται με ανθρώπους των γραμμάτων (συγγραφείς, ποιητές, επιμελητές, εκδότες περιοδικών) και καλλιτέχνες με τους οποίους διασταυρώθηκε ο δρόμος της, αλλά κυρίως ασχολείται με τον εαυτό της και τις ανασφάλειές της. Κρατούσε ημερολόγιο σε μπλοκ στενογραφίας, σε κολεγιακά τετράδια αλλά και σε απλές κόλλες χαρτί. Και έγραφε σχεδόν καθημερινά για τους πάντες και τα πάντα, σχολιάζοντας τον Σαρτρ, τη Λίλιαν Χέλμαν, τη Μέρι ΜακΚάρθι, τον Ρόμπερτ Λόουελ, τον Άλεν Γκίνσμπεργκ, τον Χάρολντ Μπλουμ, τον Πίτερ Μπρουκ, τον Τζάσπερ Τζόουνς και άλλους. Στις ιδιωτικές της στιγμές αναφέρεται διεξοδικά στη σεξουαλικότητά της και στην ομοφυλοφιλία της αλλά και στις σεξουαλικές προτιμήσεις των άλλων. Υπάρχουν και «εκρήξεις» όπου αναφέρεται σε ταινίες που είδε, βιβλία που θα διαβάσει, εστιατόρια και μπαρ σε πόλεις όπου πήγε ή θα πάει και λέξεις, πολλές λέξεις ξεκάρφωτες, συνήθως στα αγγλικά, και φράσεις στα γαλλικά, γερμανικά, ελληνικά, ιταλικά και ισπανικά.
Ιδού μερικά υπέροχα αποσπάσματα του Ημερολογίου της:
- Οι αποτυχημένοι διανοούμενοι (συγγραφείς, καλλιτέχνες, υποψήφιοι διδάκτορες), άνθρωποι σαν τον Σαμ Γούλφενσταϊν (τον μαθηματικό), που κουτσαίνει, με την τσάντα του, τις άδειες μέρες του, το βίτσιο του με τις ταινίες, την τσιγκουνιά του και το να ψάχνει στα σκουπίδια, την ανιαρή οικογενειακή φωλιά του απ’ την οποία το ‘σκασε – με τρομάζουν. Η Χάριετ (Σόμερς, το μοντέλο συγγραφέων και καλλιτεχνών). Το πιο όμορφο αμερικανικό μποέμ λουλούδι. Νέα Υόρκη, Εβραία. Οικογενειακά διαμερίσματα στην 70ή και 80ή Οδό. Μεσαία τάξη, πατέρας επιχειρηματίας – όχι επαγγελματίας. Με θείες κομμουνίστριες. Νέγρα υπηρέτρια. Γυμνάσιο στη Νέα Υόρκη, πανεπιστήμιο στο Νιου Γιορκ Γιουνιβέρσιτι, πειραματικό ψευτοκαλλιτεχνικό κολέγιο, Σαν Φρανσίσκο, σπίτι στο Γκρίνουιτς Βίλατζ. Πρώιμες σεξουαλικές εμπειρίες, συμπεριλαμβανομένων και νέγρων. Ομοφυλοφιλία. Γράφει διηγήματα. Δισεξουαλικό συνονθύλευμα. Παρίσι, ζει με έναν ζωγράφο. Ο πατέρας μετακόμισε στο Μαϊάμι. Ταξίδια πίσω στην Αμερική. Τύπος εκπάτριδος με νυχτερινή εργασία. Η γραφή της είναι σε παρακμή.
- Η σχέση μου με τη Χάριετ με μπερδεύει. Θέλω να μην είναι προμελετημένη, να μην είναι ανακλαστική – αλλά η σκιά των προσμονών της ως προς το από τι συνίσταται μία «σχέση» μού τσαλακώνει την αξιοπρέπεια, με κάνει αδέξια. Εκείνη με τις ρομαντικές της δυσαρέσκειες, εγώ με τις ρομαντικές μου ανάγκες και πόθους… Ένα απρόσμενο δώρο: το ότι είναι όμορφη. Τη θυμόμουν ως όχι εντελώς όμορφη, αλλά μάλλον αγενή και καθόλου ελκυστική. Δεν είναι τίποτα από όλα αυτά. Και η φυσική ομορφιά είναι, σχεδόν φριχτά, σπουδαία για μένα. (30 Δεκεμβρίου)
Περί ημερολογίων
Είναι πολύ ρηχό να εκλάβεις το ημερολόγιο σαν ένα δοχείο των κρυφών, ιδιωτικών σκέψεων κάποιου – όπως ενός έμπιστου που είναι κουφός, μουγκός και αγράμματος. Στο ημερολόγιο που κρατάω όχι μόνο εκφράζω τον εαυτό μου πιο ελεύθερα από όσο θα εκφραζόμουν στον οιονδήποτε, αλλά δημιουργώ τον εαυτό μου. Το ημερολόγιο είναι ένα όχημα για την αίσθηση της ατομικότητας. Με αντιπροσωπεύει ως συγκινησιακά και πνευματικά ανεξάρτητη. Οπότε (αλίμονο) όχι μόνο καταγράφει την πραγματική, καθημερινή μου ζωή αλλά μάλλον – σε πολλές περιπτώσεις – προσφέρει εναλλακτικές λύσεις.
Συχνά υπάρχουν συγκρούσεις ανάμεσα στο νόημα των πράξεών μας προς ένα πρόσωπο και του τι λέμε ότι νιώθουμε γι’ αυτό το πρόσωπο στο ημερολόγιο. Αλλά αυτό δε σημαίνει πως ό,τι κάνουμε είναι ρηχό και ότι μόνο το τι ομολογούμε στον εαυτό μας έχει βάθος. Οι εξομολογήσεις, εννοώ οι σοβαρές βεβαίως, θα μπορούσαν να είναι πιο ρηχές από τις πράξεις. Αναλογίζομαι τώρα τι διάβασα σήμερα (όταν πήγα πάνω στο 122 Μπουλεβάρ, να τσεκάρω το ταχυδρομείο της) στο ημερολόγιο της Χ. για μένα – αυτός ο κοφτός, άδικος, άχαρος υπολογισμός μου που καταλήγει με το να μου λέει ότι στ’ αλήθεια δεν της αρέσω αλλά ότι το πάθος μου γι’ αυτήν είναι δεκτό και ευκαιριακό. Ένας θεός μονάχα ξέρει πόσο πονάει αυτό και νιώθω αγανακτισμένη και ταπεινωμένη. Σπάνια ξέρουμε τι νομίζουν οι άλλοι για μας (ή, μάλλον, τι νομίζουν ότι νομίζουν για μας)… Νιώθω ένοχη για το ότι διάβασα κάτι που δεν προοριζόταν για τα δικά μου μάτια; Όχι. Μία από τις κύριες (κοινωνικές) λειτουργίες ενός ημερολογίου ή ενός ζουρνάλ είναι αυτό ακριβώς, να διαβαστεί κρυφά από άλλους, από κόσμο (γονείς + εραστές) για τους οποίους κάποιος είναι σκληρά έντιμος μόνο στο ημερολόγιο. Θα το διαβάσει ποτέ αυτό η Χ.; (31 Δεκεμβρίου?)
Περί γραφής
Γιατί το να γράφω είναι σημαντικό; Κυρίως για λόγους εγωιστικούς, υποθέτω. Γιατί θέλω να είμαι αυτή η περσόνα, μία συγγραφέας και όχι γιατί υπάρχει κάτι που θέλω να πω. Αλλά τότε γιατί όχι κι αυτό; Με λίγο χτίσιμο του εγώ – τέτοιου είδους απόδειξη είναι το ζουρνάλ – θα έπρεπε να κερδίσω μέσω της εμπιστοσύνης ότι (έχω) κάτι να πω που πρέπει να ειπωθεί.
Το «εγώ» μου είναι ασθενικό, προσεκτικό, φρόνιμο. Οι καλοί συγγραφείς περιαυτολογούν ασύστολα, έως βλακείας. Λογικοί άνθρωποι, κριτικοί, διορθώστε τους – αλλά η φρονιμάδα τους είναι παρασιτική στη δημιουργική βλακεία της ευφυΐας τους.
Ήταν άσχημος, τον έλεγαν Σαρτρ
Χθες (αργά το απόγευμα) πήγα στο πρώτο μου κοκτέιλ πάρτι του Παρισιού στού Ζαν Βαλ – με την αηδιαστική συντροφιά του Άλαν Μπλουμ. Ο Ζαν Βαλ (ένας φιλόσοφος) ήταν ακριβώς ό,τι περίμενα – ένας μικροκαμωμένος σαν πουλάκι άντρας με αραιά άσπρα μαλλιά και πλατύ αδύνατο στόμα, μάλλον όμορφος, σαν τον Ζαν-Λουί Μπαρό (ηθοποιός) στα 65 του, αλλά τρομερά σαστισμένος και απεριποίητος. Φαρδύ μαύρο κοστούμι με τρεις μεγάλες τρύπες μπροστά απ’ τις οποίες μπορούσες να δεις το (λευκό του) εσώρουχο + είχε έρθει αργά για μια διάλεξη – για τον Κλοντέλ – στη Σορβόνη. Έχει μια ψηλή όμορφη τυνησιανή σύζυγο (με στρογγυλό πρόσωπο και τραβηγμένα σφιχτά προς τα πίσω μαλλιά) στα μισά του χρόνια, γύρω στα 35 με 40 υποθέτω και τρία ή τέσσερα ήσυχα παιδιά. Επίσης, ήταν ο Τζιόρτζιο ντε Σαντιλάνα (ιστορικός των επιστημών), δυο γιαπωνέζοι καλλιτέχνες, ατροφικές κυρίες κάποιας ηλικίας με γούνινα καπέλα, ένας άνδρας από την Πρου, μεσαίου μεγέθους, παιδιά μόλις βγαλμένα από πίνακες του Μπαλτός σε αποκριάτικα κουστούμια, ένας άνδρας που έμοιαζε με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ, μόνο λίγο πιο άσχημος, που κούτσαινε και που ήταν ο Ζαν-Πολ Σαρτρ και πολλοί άλλοι των οποίων τα ονόματα δε σήμαιναν τίποτα για μένα. Το διαμέρισμα, στην οδό ντε Πελετιέ, είναι φανταστικό – όλοι οι τοίχοι είναι γεμάτοι σχέδια + σκίτσα + ζωγραφισμένα από τα παιδιά και από φίλους καλλιτέχνες – με σκούρα σκαλιστά αφρικανικά έπιπλα, δέκα χιλιάδες βιβλία, βαριά τραπεζομάντιλα, λουλούδια, παιχνίδια, φρούτα – μια μάλλον όμορφη ακαταστασία, νόμισα. (19 Φεβρουαρίου)
Άκουσα τη Σιμόν ντε Μποβουάρ να μιλά για ένα μυθιστόρημα χθες το βράδυ στη Σορβόνη (με τον [δημοσιογράφο Ιρβ] Τζαφέ). Είναι αδύνατη και αγχώδης και με μαύρα μαλλιά και όμορφη για την ηλικία της, αλλά η φωνή της είναι άχαρη, κάτι με τον υψηλό τόνο και τη νευρική ταχύτητα με την οποία μιλά. Αργά το απόγευμα διάβασα το Reflections on a Golden Eye (Ανταύγειες σε ένα χρυσό μάτι) της Κάρσον ΜακΚάλερς. Στιλπνό, πραγματικά οικονομικό και «γραμμένο» αλλά δε μου πάει το κίνητρο μέσω απάθειας, κατατονισμός, ζωώδης κατανόηση… Σε ένα μυθιστόρημα, εννοώ! (28 Φεβρουαρίου)
Οργασμός και ομοφυλοφιλία
Ο ερχομός του οργασμού έχει αλλάξει τη ζωή μου. Είμαι απελευθερωμένη, αλλά δεν είναι αυτός ο τρόπος να το πει κανείς. Ακόμα πιο σημαντικό: με έχει περιορίσει, έχει κλείσει πολλές πιθανότητες, έχει κάνει τις εναλλακτικές λύσεις ολοκάθαρες και αιχμηρές. Δεν είμαι πια απεριόριστη, π.χ. τίποτα. Η σεξουαλικότητα είναι το παράδειγμα. Πριν, η σεξουαλικότητά μου ήταν οριζόντια, μια απέραντη γραμμή ικανή να είναι απεριόριστα υποδιαιρεμένη. Τώρα είναι κάθετη. (19 Νοεμβρίου)
Δεν έχω ζητήσει τόσα πολλά από κανέναν όσα έχω ζητήσει από την [κουβανοαμερικανίδα θεατρική συγγραφέα Μαρία] Ι[ρίν Φορνές]. Ζηλεύω όποια βλέπει, με πληγώνει κάθε φορά που αποχωριζόμαστε. Αλλά όχι όταν την αφήνω ξέροντάς το ότι είναι εδώ. Η αγάπη μου θέλει να την ενσωματώσει ολοκληρωτικά, να τη φάει. Η αγάπη μου είναι εγωιστική.
Απόψε ήρθε σπίτι στις 12.00. Κοιμόμουν… Ήρθε στο κρεβάτι, μου είπε τα νέα της νύχτας, στις δύο έσβησε τα φώτα, πήγε για ύπνο. Είχα παραλύσει, είχα βουβαθεί, είχα πρηστεί στο κλάμα. Κάπνισα, κοιμήθηκε. (20 Νοεμβρίου, 3 το πρωί)
Η επιθυμία μου να γράφω συνδέεται με την ομοφυλοφιλία μου. Χρειάζομαι την ταυτότητα ενός όπλου ισάξιου με το όπλο που έχει η κοινωνία εναντίον μου. [Η ταυτότητα] δε δικαιολογεί την ομοφυλοφιλία μου. Αλλά μου δίνει – νομίζω – την άδεια. Τώρα μόλις αντιλαμβάνομαι το πόσο ένοχη νιώθω που είμαι αδελφή. Με την Χ νόμιζα ότι δε με πείραζε, αλλά έλεγα ψέματα στον εαυτό μου. Το αφήνω σε άλλους (π.χ. στην Ανέτ [Μίκελσον, θεωρητική του κινηματογράφου]) να πιστεύουν πως η Χ. είναι το πάθος μου και πως χωρίς τη Χ. δε θα ήμουν αδελφή ή τουλάχιστον όχι κυρίως αδελφή.
Με το να είμαι αδελφή είμαι πιο τρωτή. (24 Δεκεμβρίου)
Μέχρι σήμερα ένιωθα ότι μόνο πρόσωπα ή πράγματα τα οποία γνώριζα σε βάθος, που πραγματικά αγαπούσα, ήταν ακριβή αντίγραφα ή εκδοχές του ελεεινού εαυτού μου. (Τα διανοητικά και τα σεξουαλικά μου αισθήματα πάντα ήταν αιμομιχτικά.) Τώρα ξέρω και αγαπάω κάποιον που δεν είναι σαν εμένα – π.χ. όχι Εβραία, όχι η τυπική νεοϋορκέζα διανοούμενη – χωρίς τα ελαττώματα της στενής σχέσης. Έχω βαθιά γνώση της ξενικότητας, της απουσίας κοινής καταγωγής – και το γεύομαι αυτό σαν μια μεγάλη εμπειρία. (28 Δεκεμβρίου)
Cogito ergo est. (χωρίς ημερομηνία 1960)
Φίλοι και προδοσία
Πόσες φορές δεν έχω πει στον κόσμο πως η Περλ Κέιζιν [επιμελήτρια] ήταν η φιλενάδα του Ντίλαν Τόμας; Πως ο Νόρμαν Μέιλερ έκανε όργια; Πως ο [Φ.Ο.] Μάθιενσεν ήταν αδελφή; Για να το ξέρουν όλοι φυσικά, αλλά ποια στην ευχή είμαι για να διατυμπανίζω τις σεξουαλικές προτιμήσεις των άλλων;
Πόσες φορές δεν εξύβρισα τον εαυτό μου γι’ αυτό, που είναι κατά τι λιγότερο προσβλητικό από τη συνήθεια του να λες ότι γνωρίζεις τους πάντες (πόσες φορές δε μίλησα για τον Άλεν Γκίνσμπεργκ όταν ήμουν στο Commentary;) και η συνήθειά μου να κριτικάρω τον κόσμο αν με προσκαλούν να το κάνω… Έχω πάντα προδώσει πολλούς, τον έναν στον άλλον. Ας μην είναι λοιπόν απορίας άξιο που τρέφω μεγάλη εκτίμηση και που χρησιμοποιώ με μεγάλη ακρίβεια τη λέξη «φίλος». (Φεβρουάριος)
Μόνη, μόνη, μόνηπαίζει με ένα αγόρι από το Πουέρτο Ρίκο και με έναν άντρα
Μόνη, μόνη, μόνη. Η κούκλα ενός εγγαστρίμυθου χωρίς τον εγγαστρίμυθο. Έχω κόπωση του μυαλού και πονά η καρδιά μου. Πού είναι η ειρήνη, το κέντρο; Υπάρχει πέντε ειδών γρασίδι εδώ όπου είμαι ξαπλωμένη. Βρούβες, σκίουροι, κίτρινα λουλουδάκια. Θέλω να είμαι ικανή να είμαι μόνη, να το βρίσκω αυτό θρεπτικό – όχι μοναχά να περιμένω.
Ο Ιππόλυτος λέει, ευλογημένη ας είναι η σκέψη που κάτι την απασχολεί εκτός από τις απαρέσκειες.
Χθες το βράδυ είδα στον ύπνο μου τον Νατ Γκλέιζερ. Είχε έρθει να δανειστεί ένα μαύρο μου φόρεμα, ένα πολύ όμορφο φόρεμα, για το κορίτσι του για ένα πάρτι. Προσπάθησα να τον βοηθήσω να το βρει. Ξάπλωσε σε ένα μονό κρεβάτι και ξάπλωσα πλάι του και του χάιδεψα το πρόσωπο. Η επιδερμίδα του ήταν λευκή εκτός από μερικές μικρές μαύρες τουφίτσες σαν μούσκλια στο πρόσωπό του που ήταν η αξυρισιά του. Τον ρώτησα πώς έγινε τόσο λευκό το πρόσωπό του και του είπα ότι έπρεπε να τον δει λίγο ο ήλιος. Ήθελα να μ’ αγαπά αλλά δεν. (3 Σεπτεμβρίου 1962)
Τέχνη και κριτική
Τέχνη = ένας τρόπος για να πλησιάζεις κάποιου την τρέλα. Η ανάγκη που έχω να την ξεφορτωθώ, κάποτε με τραβούσε.
Ένα φρεσκογραμμένο χειρόγραφο, από τη στιγμή που τελείωσε, αρχίζει και βρομάει. Είναι ένα νεκρό σώμα – πρέπει να θαφτεί – εμβληματικό, τυπωμένο. Βιάζομαι να πάω να ταχυδρομήσω τα χειρόγραφα τη στιγμή που τα τελειώνω, ακόμα κι αν είναι 4 τα χαράματα. Το μεγαλύτερο έγκλημα: να κρίνεις. Το μεγαλύτερο ελάττωμα: έλλειψη μεγαλοψυχίας. Θα είμαι εντάξει κατά τις 7 το πρωί. (27 Ιουλίου 1964)
Δείτε μία συνέντευξή της, από το 1992:
Πηγή: ΤΑ ΝΕΑ 9/12/2006
