Τι είναι αγάπη;
Δεν είναι συμπόνια μήτε καλοσύνη.
Στη συμπόνια είναι δύο, αυτός που πονά κι αυτός που συμπονάει.
Στην καλοσύνη είναι δύο, αυτός που δίνει κι αυτός που δέχεται.
Μα στην αγάπη είναι ένα.
Σμίγουν οι δύο και γίνονται ένα.
Δεν ξεχωρίζουν.
Το εγώ και εσύ αφανίζονται.
Αγαπώ θα πει χάνομαι.
Νίκος Καζαντζάκης
Η ιδιωτική ζωή του Νίκου Καζαντζάκη, όταν ζούσε αλλά και μετά το θάνατο του, λεηλατήθηκε όσο ο βίος ολίγων επώνυμων. Ιδιαίτερα υπονομεύτηκε και διασύρθηκε η ερωτική του ζωή, οι σχέσεις του με το θηλυκό στοιχείο του ανθρώπινου γένους. Ως όπλο δραστικό χρησιμοποιήθηκαν οι υποβολιμαίες διαδόσεις, οι προκαταλήψεις, οι παρανοήσεις και οι σκόπιμες παρερμηνείες κάποιων αυτοβιογραφικών στοιχείων του έργου του ή κάποιων μύχιων εξομολογήσεών του. Επιμερίζονται δε σε δύο ευπαθή σημεία της όλης αντρικής του υπόστασης. Πρώτο ο Καζαντζάκης είχε μειωμένη και, από μια περίοδο και μετά, ανύπαρκτη σεξουαλική ζωή. Και δεύτερο: υπήρξε περιφρονητής των γυναικών. Βρέθηκαν σοβαροί, κατά τα άλλα, συγγραφείς να " ερμηνεύσουν " το έργο του Καζαντζάκη μέσα από τον " αυταπόδεικτο " μισογυνισμό του, ως απότοκο της θρυλούμενης ανικανότητάς του να " κατακτήσει σωματικά μια γυναίκα " ( Νικηφόρου Βρεττάκου: "Νίκος Καζαντζάκης, η αγωνία του και το έργο του", Λιλής Ζωγράφου: "Ένας τραγικός", κ.ά. )
Δεν υπήρξε ένας αχαλίνωτος και αχόρταγος κυνηγός των γυναικείων θελγήτρων, όπως άλλοι εκπρόσωποι των νεοελληνικών γραμμάτων ( Βάρναλης, Καραγάτσης και λοιποί).
Οι συκοφαντίες αυτές είχαν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό και τον γράφοντα που, ωστόσο, διατηρούσε τις επιφυλάξεις του. Άρχισε λοιπόν να μελετάει για πολύ χρόνο και με ιδιαίτερη προσοχή - εκτός βέβαια από το ίδιο το έργο του Καζαντζάκη - τις επιστολές και τις ιδιόχειρες σημειώσεις τις σχετικές με την ερωτική ζωή του, όσες δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς και όσες, αδημοσίευτες, φυλάσσονταν στο αρχείο της δεύτερης γυναίκας του. Στις επιστολές αυτές συμπεριλαμβάνονταν και γράμματα γεμάτα ερωτική θέρμη και με αναγνωρίσιμο σεξουαλικό κώδικα, που του είχαν στείλει οι κατά διαστήματα αγαπημένες του και που μονάχα ένας απόλυτα υγιής, ποθών και σφόδρα ποθούμενος άντρας στέλνει σε μια γυναίκα ή δέχεται απ' αυτήν. Καρπός της μακρόχρονης μελέτης μας ήταν το βιβλίο "Η γυναίκα στη ζωή και στο έργο του Νίκου Καζατζάκη", του οποίου παρουσιάζουμε εδώ τα σημαντικότερα πορίσματα.
Αναφορικά πρώτα με την ερωτική επάρκειά του, δεν χωρεί αμφιβολία ότι ο Καζαντζάκης ήταν ένας φυσιολογικός άντρας, ικανός να κατακτήσει μια γυναίκα σωματικά και ψυχικά. Βέβαια δεν υπήρξε ένας αχαλίνωτος και αχόρταγος κυνηγός των γυναικείων θελγήτρων, όπως άλλοι εκπρόσωποι των νεοελληνικών γραμμάτων ( Βάρναλης, Καραγάτσης και λοιποί ). Αυτό δεν του το επέτρεπε ούτε ο ενδοστρεφής χαρακτήρας του, ούτε η αυστηρή οικογενειακή αγωγή του. Και φυσικά, όπως συμβαίνει με πολλούς διανοούμενους που καταπονούνται διανοητικά, υπήρξαν περίοδοι της ζωής του με έντονη δημιουργική δραστηριότητα, όπου σημειωνόταν, θελημένα ή αθέλητα, κάποια σεξουαλική κάμψη.
Περίοδος μόνιμης ερωτικής αναστολής ήταν για παράδειγμα η πέρα από κάθε συζυγικό κομφορμισμό συμβίωσή του με την πρώτη γυναίκα του, τη Γαλάτεια Αλεξίου, μετέπειτα Γαλάτεια Καζαντζάκη που σφραγίστηκε με μια πλήρη ασυμφωνία στον ερωτικό τομέα. Τα αίτιά της πρέπει να αναζητηθούν στην εκούσια και προγραμματισμένη υπέρβαση του ερωτικού ενστίκτου, προκειμένου να εξυπηρετηθούν ανώτερες ορμές και επιδιώξεις, στις θρησκευτικές κρίσεις του — μόνιμη κατάσταση της ψυχής του —, στη μεταφυσική αγωνία που τον σπάρασσε από έφηβο, στο άγχος της επιβίωσης, στην ανάγκη για δημιουργία και προβολή και στον καθημερινό διανοητικό κάματο. Το ομολογεί θαρρετά και ο ίδιος στην Αναφορά στο Γκρέκο"Κάποιο άλλο αγαθό επιθυμούσα πέρα από τη γυναίκα". Τούτο το παράξενο και ασυνήθιστο φαινόμενο για νεαρό άντρα είχε την εφαρμογή του και σε άλλες περιπτώσεις, κυρίως όμως σ' εκεί-νην της συμβίωσής του με τη Γαλάτεια.
Η "προδομένη" Γαλάτεια πήρε την όψιμη εκδίκησή της. Διέδωσε στους κύκλους της Δεξαμενής ότι ο γάμος της με τον Νίκο Καζαντζάκη υπήρξε λευκός, δηλ. άσαρκος. Αργότερα μάλιστα "απεκάλυψε" τούτο το μυστικό κατά τρόπον επισημότερο, απευθύνοντας επιστολή (15-8-1959) στον Σουηδό Ελληνιστή Γούνταρ Άντερσον, όπου επιχειρεί ψυχαναλυτική ερμηνεία της "σεξουαλικής αναστολής" του Ν. Καζαντζάκη (Ο χαρακτηρισμός είναι δικός της). Η επιστολή - αποκάλυψη θα περάσει στο βιογραφικό βιβλίο της αδελφής της Έλλης Αλεξίου " Για να γίνει μεγάλος " ( "Γνωστό είναι πια πως με τη Γαλάτεια ….... δεν τον συνέδεσε ποτέ ο ολοκληρωμένος ερωτικός δεσμός" ), θα μεταφερθεί αβασάνιστα και στα βιβλία νεότερων μελετητών και θα τροφοδοτήσει μέχρι σήμερα όλη την ανόσια και ανούσια φιλολογία για τη δήθεν " ανικανότητα " του δημιουργού του " Ζορμπά ".
Αντίθετα, η συμβίωση του Καζαντζάκη με τη δεύτερη γυναίκα του, την Ελένη Σαμίου, υπήρξε αρμονική. "Ο Νίκος ήταν τέλειος σύζυγος και σύντροφος. Δεν γεννήθηκε ποτέ κανενός είδους πρόβλημα ανάμεσα μας. Ταιριάξαμε σε όλα..." ( απόσπασμα επιστολής της Ελένης Καζαντζάκη προς τον γράφοντα, της 20ής Ιουνίου 1974 ).
Ο Καζαντζάκης, κάτω από την επίδραση της νεαρής Σαμίου, βαθμιαία, ξεπέρασε τις όποιες δυσλειτουργίες στον όλο γενετήσιο μηχανισμό του και εξελίχθηκε, σύμφωνα με τις μαρτυρίες της ίδιας της Ελένης Καζαντζάκη αλλά και με τις υποδηλώσεις των γραμμάτων τους σε έναν επαρκέστατο εραστή. Αργότερα (11 Νοέμβριου 1945, ημέρα του γάμου τους και εξής ) μεταλλάχτηκε σε έναν ιδανικό σύζυγο, αυτός ο φανατικός πολέμιος το γάμου και συναποτέλεσε με την Ελένη ένα αρμονικό ζευγάρι. Ως τότε, ο Καζαντζάκης είχε ζήσει μια έντονη ερωτική ζωή στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης.
Από τις αγαπημένες του θα αναφέρουμε χρονολογικά πρώτα τη Έλλη Λαμπρίδη, την "αγαπημένη Μουντίτα". Ο δεσμός τους ανθοφόρησε από τον Φεβρουάριο του 1918 ως το Φεβρουάριο του 1919 και περιγράφεται στο Ημερολόγιο που κρατούσε ο Καζαντζάκης. Ήταν μια σχέση δυνατή, ολοκληρωμένη, θυελλώδης κάποτε, και ταραγμένη ιδεολογικά. Η 'Ελλη πολύ γρήγορα χάθηκε από τη ζωή του Ν. Καζαντζάκη, την κατάπιε η βαριά σκιά ενός άλλου ιεροφάντη της ποίησης, του Αγγέλου Σικελιανού, διατήρησε ωστόσο ακέραιο τον θαυμασμό της, όχι μονάχα στο διανοούμενο αλλά και στον άντρα Καζαντζάκη. Και οσάκις γινόταν λόγος αρνητικά γι' αυτόν έσπευδε να τον υπερασπιστεί με πάθος. Έφτασε μάλιστα να ομολογήσει στον Γιάννη Μαγκλή : "Γι' αυτές που κατηγορούν τον Καζαντζάκη για ανίκανο, αν θες γράψτο, πες το, ο Καζαντζάκης μου πήρε την παρθενιά μου στην Ελβετία..." ( από συνέντευξη του Γιάννη Μαγκλή στην εφημερίδα "Ελευθεροτυπία", Τετάρτη 17 Φεβρουαρίου 1993 ).
Μια άλλη ερωμένη του Καζαντζάκη, ήταν η Εβραία Ίτκα Χόροβιτς. Ο Παντελής Πρεβελάκης μάς διαβεβαιώνει κατηγορηματικά: " Ο Καζαντζάκης είχε ερωτικό δεσμό με την Ίτκα. Το γράφω αυτό, με κίνδυνο να περάσω για αδιάκριτος, επειδή έχει καλλιεργηθεί το ψέμα πως σ’ όλη του τη ζωή ήταν αδιάφορος με τις γυναίκες". Ο δεσμός Νίκου - Ίτκας, σφοδρός όσο λίγοι έρωτές του, κράτησε λίγο, όσο το δεύτερο και το τρίτο ταξίδι του Καζαντζάκη στη Μόσχα ( Οκτ - Δεκ. 1927 και Ιούνιος - Αύγουστος 1928 ). Τον υπονόμευσαν οι ιδεολογικές διαφορές ανάμεσα στους δύο εραστές ( η Ίτκα ήταν φανατική εν δράσει κομμουνίστρια, ο Καζαντζάκης οραματιστής αυτού που αποκαλούσε ο ίδιος μετακομμουνισμό), μα πιο πολύ η παρουσία της Ελένης Σαμίου. Η Ίτκα βοήθησε με τις συμβουλές και τις παροτρύνσεις της να αποβάλει η Ελένη τους δισταγμούς της και να υπογράψει "συμβόλαιο ζωής και θανάτου" με τον Καζαντζάκη.
Ο Κ. είχε συνάψει και άλλους ερωτικούς δεσμούς, σαρκικούς ή μη, είχε συνδεθεί με ερωτική φιλία και με άλλες κοπέλες, όπως ήταν η Πολωνοεβραία Ραχήλ Λιπστάιν, η Βαρβάρα Νικολάεβνα Ταμάνχιεφ, που σπάραξε τα φυλλοκάρδια του με την απαράμιλλη σλαβική σαγήνη της και έθεσε για μιαν ακόμη φορά σε δοκιμασία τις αρχές και τα ιδανικά του για εγκράτεια και υποταγή του ερωτικού ενστίκτου σε άλλα πνευματικότερα ιδανικά, και η Εdwige, αδελφή του Ιταλού αρχαιολόγου και φίλου του Καζαντζάκη Doro Levi.
Ο Καζαντζάκης όχι μονάχα δεν είναι περιφρονητής, "σφαγέας" των γυναικών, αλλά τουναντίον συχνά μέσα στα γραψίματά του καταφάσκει την αξία και, όχι σπάνια, την υπεροχή της αιώνιας γυναίκας στην προαγωγή του ανθρώπινου γένους.
Ωστόσο ο μεγάλος έρωτας του Καζαντζάκη, στα χρόνια της επαναστατικής ορμής του και των μεγάλων ιδεολογικών αναζητήσεων του (1922-1923), στάθηκε η Γερμανίδα Έλσα Λάνγκε, η πολυαγαπημένη, όπως την αποκαλεί στα γράμματά του. Με την Έλσα ο Καζαντζάκης έζησε έναν μεγάλο, βαθύ και σπαρακτικό έρωτα. Αρκεί να διαβάσει κανείς την αλληλογραφία του που συνεχίστηκε και στα κατοπινά χρόνια για να κατανοήσει το πάθος που τους συνέδεσε. Η Έλσα υπήρξε σίγουρα η μοιραία γυναίκα της ζωής του. "Συλλογούμαι τους ανθρώπους που αγάπησα, τι χαρές και τι πίκρες τους έδωκα. Πικρότατη, χλωμότατη προβαίνει μέσα μου, χύνοντας όπως συνηθίζει, χοντρά, ζεστά δάκρυα απάνω στα χέρια μου, η Elisabeth... Πάντα, όταν τη θυμούμαι, με κυριεύει σφοδρή, ακατανίκητη επιθυμία να πεθάνω ".
Οι όποιες τώρα αιτιάσεις εναντίον του Καζαντζάκη για υποτίμηση και περιφρόνηση των γυναικών, που ενισχύονται από κάποια εδάφια της "Οδύσσειάς" του και των τραγωδιών του, αναιρούνται από μια προσεκτικότερη μελέτη του συνόλου του έργου του. Ο Καζαντζάκης όχι μονάχα δεν είναι περιφρονητής, "σφαγέας" των γυναικών, αλλά τουναντίον συχνά μέσα στα γραψίματά του καταφάσκει την αξία και, όχι σπάνια, την υπεροχή της αιώνιας γυναίκας στην προαγωγή του ανθρώπινου γένους. Και μόνον ο χαρακτηρισμός της ως " ακριβής συνεργάτισσας του Θεού " και η ομολογία του πως " ό,τι καλό στον κόσμο χάρηκε και προκοπή ‘δε ο νους μου — μονάχα στη γυναίκα το χρωστάει, την κοσμοκαταλύτρα " αρκούν να τον κατατάξουν στην κατηγορία των υμνητών του θηλυκού ανθρώπινου γένους.
Η πληρέστερη, η αυθεντικότερη καζαντζακική ερμηνεία του χαρακτηρισμού "ακριβή συνεργάτισσα του Θεού" βρίσκεται στην "Ασκητική". Αλλά ο "Θεός" της "Ασκητικής" δεν είναι ο Θεός του "Τελευταίου Πειρασμού" που αγωνίζεται ενάντια στον πειρασμό της σάρκας και του έρωτα. Και η συνεργασία της γυναίκας στο έργο του είναι άλλης λογής και άλλης αποστολής. Ο "Θεός" της "Ασκητικής" δεν είναι σωτήρας των ανθρώπων. Ο άνθρωποι είναι Σωτήρες του Θεού ( Salvatores Dei ) " πολεμώντας, δημιουργώντας, μετουσιώνοντας την ύλη σε πνεύμα ". Ο "Θεός" είναι διάχυτος μέσα στην ύλη και μέσα στην ψυχή μας, και κινδυνεύει. Κινδυνεύει κι αγωνίζεται να ελευθερωθεί από την ύλη και να γίνει πνεύμα. Σώζοντας ο κάθε άνθρωπος το δικό του κύκλο ύλης, σώζει ένα μέρος από τον "Θεό". Κι η γυναίκα κάθε που γεννάει έναν νέον άνθρωπο —"σωτήρα του Θεού", συντελεί στη σωτηρία του, γίνεται "ακριβή συνεργάτισσα" στον "αγώνα του Θεού" για τη λύτρωση του από το σκοτάδι και τη βαρύτητα της ύλης.
"Μεσόστρατα, ανάμεσα στο φαΐ και στους μεγάλους στοχασμούς κάθεται με ανοιχτό το στήθος, με ανοιχτά τα γόνατα, η γυναίκα... Την αγγίζω... Ω, την αγγίζω, συγκερνώ μέσα μου θεϊκά το βάρος με το στρόβιλο και χορεύω!"
Η πίστη του Καζαντζάκη στη λυτρωτική επίδραση της γυναίκας αποτελεί ένα ακόμη δείγμα της αντικειμενικότητάς του απέναντι στην αιώνια συντρόφισσα του άντρα. "Μεσόστρατα, ανάμεσα στο φαΐ και στους μεγάλους στοχασμούς κάθεται με ανοιχτό το στήθος, με ανοιχτά τα γόνατα, η γυναίκα... Την αγγίζω... Ω, την αγγίζω, συγκερνώ μέσα μου θεϊκά το βάρος με το στρόβιλο και χορεύω!" ("Βούδας").
Η λυτρωτική επίδραση της "γήινης" γυναίκας πάνω στον αιθεροβάμονα και ουτοπιστή άντρα, δεν είναι μονάχα ένα ιδεολόγημα του Καζαντζάκη ούτε ένα απλό θεωρητικό σχήμα. Είναι και ένα βαθύ βίωμα που αξιώθηκε ο μεγάλος συγγραφέας στο μεγαλύτερο και ουσιαστικότερο μέρος της ζωής του και που το μετάλλαξε σε αίσθημα παραδοχής και ευγνωμοσύνης, αλλά και σε τίμια και ειλικρινή αναγνώριση μέσα στην αυτοβιογραφική "Αναφορά στον Γκρέκο"" Αγάπησα γυναίκες, στάθηκα τυχερός, εξαίσιες γυναίκες μου ’τυχαν στο δρόμο μου, ποτέ οι άντρες δεν μου ’καμαν τόσο καλό και δεν βοήθησαν τόσο τον αγώνα μου όσο οι γυναίκες ετούτες. Κι απάνω απ' όλες μια, η τελευταία... Μα οι γυναίκες, κι οι πιο αγαπημένες, δεν μας παραστράτισαν δεν ακολουθήσαμε εμείς την ανθισμένη στράτα τους, τις πήραμε εμείς μαζί μας, δεν τις πήραμε, ήρθαν με τη δικιά τους θέληση, γενναίες συντρόφισσες, στον εδικό μας τον ανήφορο ".
